Tavo Burat/Parlade 'd Piemont
PARLADE ‘D PIEMONT
modifiché(Tavo Burat - Ij Brandé, Armanach ëd Poesìa Piemontèisa - 1960)
Turinèis, Canavsan, Franch-Provensal
Nòsta pcita Patria a l'ha ant ël Turinèis soa lingua, cola che j'autor dij nòstri dissionari (Sant'Albino, Zalli, Gavuzzi, etc) a ciamo Piemontèis e che ai bej temp a l'era parlà da tute le categorìe sociaj, da la Cort e la nobiltà a la borghesìa e al pòpol, e a l'ha ij sò dialèt, ant la varietà dle parlade regionaj, ch'a ven-o dividùe an doe session: la prima, ciamà aut piemontèis, a comprend ij dialèt dla Provincia Granda e cola 'd Turin - andoa però a venta buté un pò da part ël Canavsan, ch'a pija ij parlé d'Ivrea (da la snistra dl'Eva d'òr fin-a a le doe rive dla Dòira Bautia) e 'l Bielèis (da le valade dël Serv fin-a an doa ancamin-a la pian-a Vërslèisa) -, la sconda, cola dël bass piemontèis, a comprend ij dialèt dle provinse 'd Versèj, Alessàndria e Ast.
Belessì a bastrà marché che la diferensa ch'as nòta 'd pi a l'é ant l' -e final, che ant ël bass piemontèis a dventa -i (sorele - soreli; mare - mari). Sempre considerand coste doe session, vardoma ij rapòrt ch'a l'han con ij linguagi diferent dal nòst.
Un bel tòch da sì dal confin regional marcà dal Tesin, pen-a passà la Sésia, e pi che tut ant la tèra novarèisa, 'l bass piemontèis a mostra 'd caràter sempe pi lombard, mentre che ant le aute valade dël Tàner (Ormea, Garess, Scagnel), dla Bórmia e dla Scrìvia (Arquata e Novi) a subiss na fòrta influensa dël lìgure; a-i son ëd cò d'element emilian ch'a rivo dal Piasentin (Torton-a). Piemontèis, lombard, lìgure e emilian a son parlade seure, e për lòn a l'é motobin difìcil stabilì an doa a finiss un-a e an doa l'autra a comensa, a causa dle nuanse sutile e sfumà travers a le quai as passa da un tipo a l'autr.
Bin pi marcà, anvece, a son le diferense tra l'aut piemontèis e cole parlade alpin-e ch'a son pi nen gallo-itàliche, ma che a fan part ëd famije linguìstiche ch'a son dë 'd là dij confin nassionaj. Seguend da sud a nòrd l'arch alpin, i trovoma ch'as parla 'd dialèt provensaj a le testà dle val Vermenagna (Limon), Gess (Vodié, Entrèive, Roàs-cia), Stura 'd Demont (Vinaj), Gran-a (Castelmagn), Màira (Assèj), Varàita (Pon-Cianal, Belin, Casteldelfin), Pò (Onsin, Ostan-a, Crisseul), Péles (Vilar, Beubi, Angrògna, Rorà), Germanasca (Prali, Pomarèt, Massel); 'd cò ant la Val Chison, da Pragelà an su as parla un dialèt provensal, che na vòlta a rivava fin-a a le pòrte 'd Pinareul, tant che quaicosin-a a l'é restaje ancora ancheuj ant ël parlé 'd San German Chison.
Ant le valà dla Dòira Ripària, dòp Susa e Ciomon, a comensa 'l Franch-provensal, coma jë studios a ciamo ij linguagi dle tère che un temp a l'han formà 'l Règn ëd Borgògna (na part dël Delfinà e la Savòja an Fransa, Valèis e Vaud an Svissera, valade ‘d Susa e d'Osta an Italia).
Parèj a son franch-provensaj ij parlé dla val ëd Lans (Ussèj), dl'Eva d'òr (Noasca, Ceresòle) e Soan-a; ma, andoa 'l Franch-provensal a l'é conservasse mèj, a l'é an tut ël bassin dla Dòira Bautia, an cole tère ch'a formo la Region Autònoma dla Valdosta, dòp la qual la Valsésia a divid, parèj d'un cun-i, coste parlade provensaj e franch-provensaj da cole che, na vòlta, a l'ero ladin-e (Val d'Òssola, Canobin-a, etc.), e adess pi che tut lombarde. 'L Valsesian, tant diferent dal Turinèis, a l'é però ancora considerà da jë studios pi piemontèis che lombard.
Ìsole Linguìstiche piemontèise ant l'Italia meridional ?
Interessantìssime ìsole linguìstiche a son cole dij pais che a-j fan garlanda antorn al grup dël Ròsa: Gressoney e Issime ant la Valdosta; Alagna, Rima e Rimela ant la Valsèsia; Macugnaga ant la Val Ansasca e la Val Formassa, che a parlo n’antich linguagi alman, originari dal Valèis.
Për conpletëssa, i arcordoma che ant l'Italia meridional a-i son ëd pcite colònie piemontèise (che drolarìa paragoneje a le colònie moderne 'd meridionaj an Piemont!) motobin antiche, anté ch'as conservo dle parlade alpin-e, provensaj a Guardia Piemontese (Cosenza) e franch-provensaj a Faeto e Celle San Vito (Foggia). 'D cò an Sicilia a-i sarìo 'd nòstre colònie, rivà prima ancora dij "Vespr": San Fratello, Francavilla (Messina); Piazza Armerina, Nicosia, Sperlinga, Aidone (Enna); ma 'l dialèt originari a l'é tant cangià sota l'influensa dël Sicilian travers ai sécoj, che adess a l'é difìcil podèi di se as trata 'd piemontèis ò 'd lombard.
A la fin ëd cost pcit dëscors soj linguagi 'd nòst Piemont, i veuj marché l'importansa dla conservassion nen mach dël Turinèis e dël Piemontèis leterari, ma 'd cò dj'autre nòstre veje parlade, 'd tute, fin-a 'd còle ch'a son pi davsin-e al Lìgure e al Lombard, che noi i consideroma bin piemontèise, përchè 'l sangh che ij nòstri vej a l'han mës-cià ansema, për na Bandiera uguala, fasend na stòria midema, a l'han dait vita ormai a na pcita patria piemontèisa, che tuti coj ch'a son na ant ij confin stòrich ëd nòstra Region a peulo pa dësmentié; 'd cò ancheuj, che i vëdoma ant nòstra creatura, l'Italia, la patria pi granda.
Për lòn ch'a riguarda le Parlade Forëstere, che ancora a son vive an Piemont, i së stracoma nen ëd ripete ch'a rapresento dij gran valor, dij tesòr spirituaj nen mach për ël Piemont, ma dcò për l'Italia.
Parèj i foma l'augure che coj ch'a parlo 'd dialèt provensaj (e, darmage! a son sempre pi pòchi) a pijo pi slans a scrive ant sò linguagi, as entusiasmo ant lë studi 'd costa belissima lingua, che Mistral a l'ha portà ai pi grand onor dël mond leterari: a basta pensé a "Mireio", col poema che ant cost ann 1959 a l'ha compì sent ani.
Con piasì i savoma che a Alagna e a Macugnaga as pijo dle inissiative për mostré l'alman ant le scòle; i speroma che 'd cò për j'autri pais piemontèis, an doa che 'l cheur a l'é italian e la parlada tedesca, quaicadun a capissa l'importansa dla difèisa 'd cost patrimòni così tëbbi 'd cun-a, scaudà al feu dij vej brandé dël fornel; l'importansa d'un prinsipi ch'a veul dì vera coltura popolar e, ant l'istess temp, libertà dla coltura.