Stòria dla literatura piemontèisa/18

Sécol ch’a fà 18

A l’é ‘l sécol d’òr dël Piemont e dla literatura piemontèisa. An cost moment-sì nòsta Region a vagna d’importansa e a l’é considerà da tuta l’Euròpa. Tòjo Amedé 2nd, con la pas d’ Utrecht a ven nominà Ré. An cost ambient ëstòrich a s’àussa la prima vos literaria vreman piemontèisa. Nòsta literatura che fin-a al ‘600 a l’é ancor esprimusse ant un lengagi framentari àora a s’esprim an lenga comun-a (o koiné).

La vos la pì àuta ‘nt l’àmbit dël Tòni a l’ha ‘l nòm d’Ignassi Isler ch’a nass a Turin dël 1702 e ambelessì a meuir dël 1788. La vita dla gent an cost temp a l’é motbin tribulà. Isler, parco dël Convent ëd la Crosëtta, a evidensia ‘nt soe Canson satìriche, costa situassion; chiel a canta për ël pòpol, për giutelo, con sò bel ëspìrit, a fé front a la miseria ëd la vita ‘d tuti ij di. Ël lengage dovrà an costi Tòni a l’é motbin bondos e colorì, con ëd vocàboj che àora a son pì nen dovrà e d’espression ëd vire fin-a grossere, ma scrite con l’intension ëd fé rije ij sò parocian. Costi Tòni a son 54 e a son l’espression d’una poesìa ch’a nass da lë bzògn ëd canté për e con ël pòpol. Ël ton còmich a l’é comsëssìa sempe compagnà da l’intension ëd mostré a la gent la moral, con l’agiut ëd la sàtira bonaria, ma concreta e an dasand vita a ‘d figure caraterìstiche coma Giaco Tross o Barba Giròni.

Ij Tòni islerian a son rivane travers l’edission publicà a Turin dël 1799, ma ‘l Pipino fin dal 1783, ant la gionta final ëd soa Gramàtica a n’avìa publicane na part. A-i é nen an costa poesìa gnun arferiment a l’aristocrassìa; a l’é ‘l pòpol ël protagonista, con tute soe soferense e la rassegnassion për la povertà nèira ch’as peul nen ëschivié. Lòn ch’a conta a l’é vive, scond l’Isler, con la serenità la pì ancreusa përché, chiel a dis:

“Cheur giojos ël cel l’agiuta” e
“Chi dël mond pì pòch as cura
l’é padron ëd tut ël mond”.

Motbin ancisiva a l’é nopà la vos poética ‘d Giuseppe Antonio Ignazio Avventura (1733 – 1777) mej conossù coma Ventura Cantiermetre, ufissial dël Regiment dij Dragon Piemont.

A l’é na vos coragiosa e ardìa ch’a-j dà adòss ai nobij e a j’istitussion, a espon ël pensé ‘d sò temp e a ‘nandia la sàtira rivolussionaria ch’a sarà peui arpijà dal Calvo. Tant che la sàtira dl’Isler a l’é mach moralista, cola ‘d Ventura a l’é la prima vos ëd poesìa social e polìtica adressà contra ël clero e ij nobij.

Cost poeta a podrìa esse definì ël “Parini piemontèis”.

Chiel a chërd ant lë bzògn ëd le bataje sociaj e a l’é përsuas che, ant l’anteresse dla pòvra gent, a toca crasé jë sgnor. Ij sò “Tòni” a son 16 (ma vàire euvre anònime as dis ch’a son soe). A l’é adonch la prima vos sossialista piemontèisa, ch’a fortiss che la richëssa a deuv esse spartìa antra tùit, che la grandëssa ‘d në Stat a fonga soe rèis dzor ël benesse dël pòpol e che ij travajeur:

“a stan tuti pes che ‘d can
e fratant col ch’a l’ha ëd ròba
a strangola l’afamà”.

Ij temp a son an camin ch’a cambio, la Rivolussion fransèisa a l’é a le pòrte e ‘l Ventura con soa poesìa a ‘rvèndica lë bzògn ëd cambié j’istitussion e la società, a fà muré jë spìrit e a cissa la gent a comprende coj ch’a son ij sò drit.

Vittorio Amedeo Borrelli. A l’é poeta ‘d Lissandria, a nass a Valensa dël 1723 e a meuir al prinsìpi dl’800. Soa ispirassion poética a s’esprim dzortut con ëd Tòni ‘d savor arcàdich. A l’ha lassane dë studi gramaticaj e lenghìstich.

N’àutr poeta arcàdich a l’é Silvio Balbis, un religios ëd Coni, predicator motbin popolar.

Vers la fin dël 1700, ant l’àmbit dël teatro i l’oma n’autor ciamà “Pegemade” ch’a scriv tre comedie tute arcàdiche (anté chèich përsonage a parla italian e d’àutri a parlo piemontèis) ch’a son: “Il notaio onorato” – “L’Adelasia” – “Adelaide regina d’Italia e poi imperatrice”.

Edoardo Ignazio Calvo. A l’é na figura fondamental ant nòsta literatura. A nass a Turin dël 1773 e ambelessì a meuir dël 1804. A l’é médich al San Gioann. A pija part a vàire arvire popolar e soens a deuv ëscapé an Fransa përchè la polissia a veul butelo ‘n përzon. Soa poesìa, përgna d’ideje liberaj a lo rend famos an tuta Turin. Con ij sò vers chiel a foëtta ij nòbij ch’a craso ij pòver:

“Pendije tuti tacà un trav
o tajeje almanch la testa,
basta un sol, un sol ch’a resta,
tard o tòst av farà s-ciav”.

A taca ‘dcò ël clero vissià ch’a ‘rfusa le neuve ideje dla rivolussion. (Passapòrt dj’aristocràtich”, 1798). Belavans l’indipendensa dël Piemont a l’é mach un seugn: ij fransèis a pòrto nen la libertà, mach ëd taje e cotis; ij Musé a son dësvoidà e j’euvre d’art portà an Fransa. A l’é costa la libertà? Calvo as sent tradì e a scriv le “Fàule Moraj”, n’euvra ch’a lo buta al prim pòst antra jë scritor piemontèis dël temp passà, anté chiel a s’ispira a le fàule dzor le bestie e a espon an vers la mòrt ëd soe speranse rivolussionarie crasà da l’opression fransèisa.

Anciarmà da la libertà, Calvo a l’é un poeta an-namorà ‘d soa tèra e ‘d soa lenga dont soens a dis:

“Ognidun ant sò vilage
deuv avèj la gelosìa
dë spieghesse ant sò lengage”.

Antra soe euvre a s’arcòrdo ‘ncora:

“Folìe religiose” (poema ch’a acusa sensa pietà ëd fanatism tute le Religion).
“Il diavolo in stato quo” (an lenga italian-a; ch’a s’arfà ‘n manera s-cëtta a la “përversion” dij prèive e ai but totalitari ‘d Napoleon).
Ël cant: “Su la vita di campagna” an piemontèis, ch’a esprim na malinconìa arcàdica.
“L’Artaban bastonà” comedia polìtica an doi at contra “ij tre C” (Carlo Botta – Carlo Bossi – Carlo Giulio) ch’a fan part ëd la Comission ëd govern dël Piemont, vorsuà dai fransèis.
“L’auròra dla libertà piemontèisa”.
“Campan-a a martel për ij piemontèis”.
“Sairà dij piemontèis”.
e v.f.

Dë studios a l’han arconossù coma soa n’euvra teatral anònima dal tìtol vreman significativ: “Le ridicole illusioni dell’anno IX”.