Umanità 'd na question demogràfica

UMANITA 'D NA QUESTION DEMOGRÀFICA

Pinin Pacòt, Poesìe e pàgine 'd pròsa, Ca dë Studi Piemontèis - Turin 1985

Noi, che i soma Piemontèis, che i parloma e i scrivoma an piemontèis, e che i sentoma l'orgheuj e l'onor d'esse piemontèis, con la midema fòrsa che i sentoma l'onor e l'orgheuj d'esse italian, i voroma nen esse campanilista.

I sentoma e i capioma che 'l problema dl'inmigrassion, da d'autre region d'Italia, 'd gent che a ven sì da noi con la speransa 'd trové 'l travaj e 'l pan e la dignità d'òm, che a treuvo nen a soa ca, a l'é nen un problema, che as peussa liquidesse con na batua dë spìrit ò con na finta indiferensa, che a stërma mach n'iritassion egoista. Ma a l'é un problema sério e compless, che a va abordà con cossiensa e comprension, sota tuti ij sò aspet, stòrich, econòmich, social, polìtich, ma pi che tut, uman.

Stòrich, përchè a l'é na conseguensa lògica dël moviment unitari, che a l'é ancaminà con ël Risorgiment italian, che noi për ij prim i l'oma vorsù sent ani fa, e che a treuva adess soa conclusion natural e necessaria; econòmich, përchè 'l pan e 'l travaj l'òm a va a sercheje an doa che a son, e an doa che aj treuva as fërma e a tira su soa ca.

E lassoma pura sté, për adess, j'aspet polìtich e econòmich, che, essend secondari e determinà da le situassion econòmiche, a finisso për trasformé, an fòrsa 'd soa natura particolar, ël problema central ëd la fam, an strument për la realisassion dij sò ideài ò 'd soe finalità dël moment. Ma l'aspet pi aut e pi profond a l'é sempe col uman; e a l'é pròpi con un sens sincer d'uman-a solidarietà (nassional, cristian-a ò social, che as ciama coma che as veul) che a va studià, aprofondì e afrontà. E, naturalment, sòn a l'é 'd competensa dl'aministrassion pùblica a tuti ij sò scalin; e noi ij foma fiusa, lassandje la responsabilità 'd na solussion giusta, onesta e seren-a, e, insistoma ancora an sla paròla e an sël concet, uman-a, che, fasendje tòrt a gnun, a-j daga 'l pan a chi che an n'ha dé bzògn, sensa gavejlo a d'autri.

A noi anteressa, anvece, an costa sede almen, n'autr aspet, un po' pi particolar dël problema, col dël linguagi. A l'é ciair, che mës-ciandse la popolassion, as devo 'd cò mës-cesse le paròle, e trasformesse 'l linguagi. An cit, a l'é un po' lòn che a l'é capitaje ant le region d'Euròpa ocupà daj Roman, e noi i stoma assistend a un quaicòsa dël géner, che se a l'ha nen l'istessa importansa stòrica, a l'ha na soa importansa linguìstica, almen për sò caràter d'atualità. A-i é però na diferensa, e fòrta, che antlora a l'era la fòrsa militar e polìtica che a imponìa un linguagi neuv a 'd popolassion, che, se a vorìo nen resté fòra dla vita social dël pais, a l'han dovù për fòrsa amparé 'l latin e, dòp d'avèilo dovrà për ëd sécoj, prima con ij conquistator e peui tra 'd lor, a, l'han finì për dësmentié le veje parlade dël pòst.

Si, anvece, is trovoma 'dnans a 'd manifestassion diverse. Prima 'd tut l'italian a l'é nen un linguagi neuv, che a ven-a imponù con la fòrsa; a l'é la lingua comun-a a tuti j'element divers ëd la popolassion; e se mai, ansema 'l piemontèis che as trasforma, a l'é 'd cò l'italian che - parlà e scrivù già da noi con na serta purëssa - as ambastardiss con l'assimilassion ëd paròle e 'd manere speciài d'autri dialèt, che a-j son pi davsin për parentela.

I dirai ëd pi; an géner la part pi popolar ëd l'imigrassion, nen mach a l'ha facilità, ma a sè sfòrsa d'amparé 'l piemontèis, e se ij pare a lo parlo an manera pitòst aprossimativa, ij fieuj, che a van a scòla, che a gieugo, che as fan amis con ij morfei turinèis, a lo parlo franch bin, con quèich nuansa 'd gergh, che it ij troverìe pa na diferensa, se a fussa nen ël nèir lucid dij rissolin e la vivacità natural ëd costi gagno fieuj ëd meridionai. E, diomlo pura, a l'é nen lì 'l perìcol për nòst linguagi. Përchè ij meridionai ël piemontèis a lo amparo, lòn che a veul dì che ant un paira 'd generassion a finisso për fondse e piemonteisizesse.

A l'é da n'autra part che a ven la mnassa. Da la part ëd la gent civila, sensa distinsion ëd proveniensa. La gent ëd coltura, ò che a crèd d'esslo cola dla bon-a società, che quand che a parla a pronónsia ant ël nas, ò a pëssia l'esse, ò a fa schërziné l'erre, e se a son ëd fomne a parlo ant la gola, parèj ëd tórtole an amor; cola gent lì, che a l'avrìa onta 'd parlé piemontèis, as varda bin ëd parlelo (e con ël piemontèis j'autri dialèt, che për lor a son mach ëd dialèt) e, con intension, a parla mach italian, l'italian dël non ce la faccio, përchè col a l'é un sègn ëd vera distinsion.

E quand che për combinassion as degna 'd parlé piemontèis con la pòvra gent, anlora at lo farsiss con un sach ëd paròle italian-e, e soens gnanca piemonteisizà. Për compens la costrussion a resta piemontèisa. E tut lòn a fa fin, përchè as capiss che lor a son costumà a parlé italian, a son ëd n'àutr ambient, an doa che as dijo 'd cose che as peulo mach disse ant vera lingua.

E sa gent, e a-i é ni piemontèis ni meridional che a conta, a l'é cola che a ruvin-a tut, përchè l'esempi a ven da l'aut. Se peui për cas, tant për badiné, as buto a scrive an vernàcol, di-no-lìbera! Auténtich Merlin Coccai, a l'incontrari.

Vorerìo nen dila gròssa, ma a podrìa esse che a Turin a fusso, pròpi ij fieuj dij meridionai a salvé 'l piemontèis mentre jë snòb dl'intelighentsia turinèisa a l'avrìo fait tut ël possìbil, për mandelo a fesse scrive.

(Ij Brandé VII - 1956)