Stòria dla literatura piemontèisa/19

Sécol ch’a fà XIX

Ij prim 50 ani ëd cost sécol a vëddo nasse vàire euvre an pròsa e teatraj. An cost moment-sì la poesìa a s’esprim con ëd vers còmich-satìrich dj’ansidit “Poeta minor”. J’euvre piemontèise a arsento dle neuve teorìe sociaj ch’a ‘vzin-o la borzoasìa al pòpol. Antra j’autor ëd cost temp a s’arcòrdo:

Chiaffredo Casale (“Amor marcand da mòda”)
Giuseppe Arnaud ëd Moncalieri (“Fàule Moraj an pròsa”)
Carlo Casalis (“La festa dla Pignata”, comedia teatral e “Fàule Esopian-e”)
Giovanni Ignazio Pansoya (“Dòira gròssa a l’ambrunì” – Tòni satìrich e moralista)
Enrico Bussolino (conossù coma “L’Armita ‘d Cavoret”)
Vincenzo Andrea Peyron (“Fàule piemontèise”)

Vers ël mes dël sécol a-i nass na literatura neuva, cola risorgimental ch’a treuva soa espression la pì àuta an Angelo Brofferio e Norberto Rosa. Le prime vos an cost argoment a son:

Ël cont Cesare di Saluzzo (autor ëd “Poesie Militari” ëd contnù patriòtich).
Cesare Balbo – polìtich vajant e patriòta (soe poesìe le pì famose a son “La vos d’Italia” e “Al Pais”).
Massimo D’Azeglio (“Ël salòt dla Marchèisa ‘d Chërsentin”, euvra ‘d teatro)

Angelo Brofferio

A l’é avocat, giornalista, polìtich, republican e democràtich, ma dnans a tut poeta an piemontèis, rivolussionari e realista. A nass a Castelneuv Brusà dël 1802, a meuir a Locarno dël 1866. Combin che soa poesìa a sìa ambibìa ‘d concet pòlitich, tutun chiel a sà passé da ëd moment ëd na dosseur infinìa (“Ël Bòsch ëd Vignòle”) a ‘d considerassion satìriche dzora ij maleur ëd la vita uman-a e a ‘d vers ch’a cisso a le bataje risorgimentaj. A ven sernù Deputà al Parlament Subalpin e sò angagi polìtich a l’é la libertà dë stampa e l’abolission dij privilegi.

Ant soa euvra la pì amportanta “Le Canson Piemontèise” soens a passa da ‘d sentiment uman ch’a dësbòrdo a n’arbeuje ëd pensé ‘d libertà e d’ugualiansa. A scriv an italian tre euvre: “La storia del Piemonte”; “I miei tempi”; “Storia del Parlamento Subalpino”. A l’é ‘dcò autor d’una sàtira teatral an lenga italian-a: “Il tartufo politico”. Soa vita ëd “bastian-contrari” soens a la passa ‘n përzon o ‘n fasand ëd polémiche, ma fin-a ant ij moment ij pì crìtich, chiel a sà cheuje na venura satìrica dzor l’esistensa dl’òm:

“Sot j’auspissi dël dolor
dal moment ch’i heu slargà j’euj
j’heu vdù j’òmni tùit sotsor
për viltà, pr’òdio, pr’orgheuj!”.

Brofferio a l’é un sìmbol për la gent dij sò temp ch’a vëdd ant ij sò vers l’espression la pì s-cëtta dij sentiment e dj’ideaj dël pòpol. Sens’àutr chiel a l’é ‘l Poeta ël pì rapresentativ dël Piemont dël Risorgiment e dl’800 literari piemontèis.

Norberto Rosa

A nass a Vian-a dël 1803 e a meuir a Susa dël 1862.

Giornalista e patriòta coma Brofferio a l’ha na poesìa che, combin ch’a sia soens satìrica, a dòvra un ton pitòst pasi e conforma a le régole. Dë spìrit liberal, sò “Inno dij Piemontèis” a l’é l’espression ëd vers rivolussionari ch’a fan nasse ant l’ànima dla gent n’anvìa ‘d libertà e ‘d bin vers la patria e contra lë strangé. A travaja për 18 ani al “Parnas piemontèis”, armanach ëd poesìa e literatura.Dòp ël 1850 a scriv mach pì an italian dzor ij giornaj: “La Gazzetta del Popolo” e “Il Fischietto”; ant soe euvre italian-e a riva nen a l’autëssa ëd cole an lenga piemontèisa. A l’é autor ëd doi poemèt: “Ij cativ médich” e “Don Chissiòt. Cant Prim”.

Dël 1988 soe poesìe piemontèise a son ëstàite publicà ant un lìber. Soens ij sò vers a son caraterisà da ‘n sens musical ëdlicà e soagnà con na sernia ‘d vocàboj e considerassion filosòfiche contra la cativeria dla società:

“L’òm l’é un ors, l’é na pantera
che a divora chi a-j fà ‘d bin
oh, se a scota lò che i-j dije
tant a fà coma a veul fé”.

Apress ij vers patriòtich, risorgimentaj, satìrich e irònich dij doi grand Brofferio e Rosa, i trovoma an vàire scritor piemontèis ëd la sconda metà dl’800 un provincialism motbin vuajant, ch’a dà na man a spantié la convinsion che nòstra lenga a sia mach un dialèt e l’espression ëd la società turinèisa. A son d’autor ch’a scrivo dzor ël “Birichin”, giornal ch’a nass a Turin dël 1884 e a finiss soa publicassion dël 1928.

Tra costi scritor a s’arciamo:

Alberto Viriglio che, pì che poeta, a l’é në studios ëd la Turin ëd l’800, dont j’euvre a son: “Voci e cose del vecchio Piemonte”; “Torino e i torinesi” (1892); “Come si parla a Torino” (1896); “Torino Napoleonica” (1905), tute an lenga italian-a. bullet Giovanni Gastaldi (conossù con lë stranòm ëd Tito Livido) poeta e mùsich, ch’a pùblica: “Chitarade”. bullet Oreste Fasolo, autor ëd “Carësse e sgrafignon”-

Trames tute coste poesìe “birichinòire” motbin modeste, a s’àusso le vos ëd doi autor ch’a scrivo ‘d vers vreman angagià, vers ch’a’rciamo lë stil dij poeta fransèis Verlaine, Rimbaud e Mallarmé. Për sòn a son ëdcò conossù coma: “poeta maudits” piemontèis : Amilcare Solferini e Alfonso Ferrero, ch’a marco l’época neuva dla literatura piemontèisa, con ël passage a na poética lirica ‘ncreusa. Ant soe euvre i trovoma un sens fongh ëd malinconìa esaltà da ‘n pessimism dësasperà, manifestà ant una poesìa fàita ëd sentiment sensa mzura.

Amilcare Solferini, d’orìgin canavzan-a a nass a Turin dël 1870. Sò nòm ver a l’é Vittorio Actis; chiel l’é ëdcò autor d’euvre teatraj. A meuir a Turin, suissida, dël 1929. Ant ël torment dij sò vers a l’é sarà ël torment ëd na vita, sensa dubi nen seren-a. Ant soe poesìe, con na solitùdin infinìa, chiel a passa da la decadensa dle stagion a cola dl’òm. Soens soe paròle an dan ëd frisson d’angossa; fin-a ‘l sentiment uman ël pì bel, la bin, chiel a l’arfuda:

“godoma ‘l piasì d’esse soj
d’antorn në sgambëtta la mòrt
a l’erta taboj...”.

Chiel a canta ‘l podèj ëd l’Amor, ma cost podèj a l’é sempe gropà a la vision ëd la mòrt. Soe euvre a son: “Mentre la tèra a gira”, “Soris e smòrfie” e “Sonèt e rime”. Antra le comedie ch’a l’ha scrit, le pì famose a son: “Feu e fiame”, “La fam” e “La canaja”.

Alfonso Ferrero, a nass a Turin dël 1873 e a meuir a Racunis dël 1933. Ij sò vers a manifesto ël dolor con deuit, a ‘nciarmo e a frapo ‘l cheur; a esprimo ‘l torment ëd n’ànima ch’a seufr:

“përchè mi, nassend, l’han batesame
con l’aqua santa e pura dël dolor”.

Ël temp ëd Ferrero a vëdd nasse le prime idèje anàrchiche dël sécol ch’a fà 20 che chiel a ciama “ël sécol neuv ëd l’ipocrisìa”.

Cost poeta a l’é un contestator cagnin ëd la vita, dla società e dël mond. Soa euvra literaria a l’ha gnun lìmit: dal teatro (“La Regin-a d’un Ré”) a la poesìa, a la pròsa (“Basin vendù”).

Dël 1970 a l’é stàita publicà n’archeujta ‘d vàire soe poesìe, con ël tìtol: “Létere a Mimì e àutre poesìe”. Soa vita a l’é për maleur marcà da la maladìa e ij sò di a finisso ‘nt l’ospidal dij mat a Racunis. Ferrero e Solferini a son doi poeta crasà da la soferensa, ma, coma ch’a dis Pacòt, “La poesìa a l’é la liberassion ëd coste ànime, che con chila ‘s perdo ant la trasparensa dël cel”.

Ël teatro dl’800

La produssion teatral an piemontèis, a l’é motbin bondosa e diversificà ant la sconda metà dël sécol e j’autor ëd comedie a son numeros:

Giovanni Toselli (1819 – 1886), ch’as peul disse ël creator dël Teatro Nassional Piemontèis, a esordiss a Turin dël 1859, con la comedia: “La Cichin-a ‘d Moncalé” (ispirà a l’euvra “Francesca da Rimini” dël Pellico).

Vittorio Bersezio (1828 – 1900), scritor e giornalista, autor ëd la ciadeuvra teatral piemontèisa la pì amportanta (ch’a fà part con rason ëd col ch’a l’é ël teatro europengh): “Le miserie ‘d Monsù Travet”.

Dòp la presentassion, a Turin, ëd la comedia “La sedussion” a continua con na vinten-a d’euvre: “Ij gieugh ëd borsa” – “La cassa a la dòte” – “Bastian contrari” e v.f. A fonda ëdcò la “Gazzetta Piemontese” che peui a pijerà ël nòm: “La Stampa”. Tute soe euvre a ‘rciamo lë spìrit e ‘l pensé dla gent dël pòpol ëd Piemont.

Federico Garelli (1831 – 1885) poeta e autor ëd comedie ‘d caràter patriòtich e ‘d costuma: “Ël cioché dël vilagi”; “La caban-a dël Ré Galantòm”; “La Lena dël Rociamlon”; “Ij pcit fastidi” e v.f.

Giovanni Zoppis (1830 – 1876) dont j’euvre teatraj a son ëscrite con n’ancreusa proprietà ‘d lengage espressiv: “Marioma Clarin”; “Ij litigàiri”; “Cheur d’òr” e v.f.

Luigi Pietracqua (1832 – 1901) ëd Voghera, ch’a viv a Turin, a l’é autor d’una quaranten-a ëd comedie con ëd fërme tonalità sociaj: “La question dël pan”; “Le fije pòvre”; “Ij fieuj ëd gnun” e v.f.. A l’é ëdcò autor ëd vàire romans an piemontèis: “La còca dël gàmber”; “Don Pipeta l’asilé”; “Lucio dla Venaria”. Belavans chiel a dòvra tròpi italianism, che ant sò temp, a son nen dovrà dal pòpol.

Mario Leoni (1847 – 1931) ant soe comedie a s’ispira sempe a j’event ëd la vita ‘d tuti ij di dla pòvra gent, tacand le question sociaj: “Ël bibi”; “Ij malnutrì”; “La fija dël bòrgno” e v.f.

Eraldo Baretti (1846 – 1895) poeta, ma ëdcò autor ëd teatro. Soa comedia “Ij fastidi d’un grand òm” a l’é ancora ‘ncheuj considerà na ciadeuvra e a l’é stàita tradùa an fransèis, italian e alman.