Stòria dla literatura piemontèisa/17

Sécol ch’a fà 17

Ël 1608 a vëdd la rapresentassion ëd la “Margarita”, comedia pastoral ëd Marcantonio Gorena ëd Savian anté che tre përsonagi a parlo an piemontèis.

Dël 1613 Carl Manuel 1º (fieul ëd Manuel Flibert) a scriv, an piemontèis, na composission poética con ël tìtol: “A l’é quel bufon dël frà”, ch’a pija ‘n gir ël vësco che ‘l Duca ‘d Mantova e dël Monfrà a l’ha mandaje coma ambassador për contraté dzor la chistion ëd la Guèra dël Monfrà.

Dël 1678 ant l’ocasion d’una spasgiada ‘n Valsesia, Prospero Torello ëd Borghmané a scriv na canson còmica conservà ant la biblioteca Ambrosian-a ‘d Milan.

An cost sécol a nasso ij prim Tòni anònim ch’a son ëd composission popolar e satìriche butà an mùsica. Scond ël pensé ëd chèich ëstudios a sarìo gropà ai pì famos “Tonos Castellanos” ëspagneuj; scond d’àutri sò nòm a vnirìa fòra dal përsonage piemontèis ëd la comedia pastoral “La Margarita” ch’as ciama Tòni e ch’a ‘mpërson-a ‘l paisan pòch dutrinà, ma con tant bon sens.

Coste canson a son motbin anteressante përché an diso coma ch’a l’era la vita ‘d col temp-là an Piemont. A son quatr e a son conservà ant la Biblioteca Real ëd Turin:

“La Canson për ël tramué ‘d San Michel” (anté ch’as parla ëd lòn ch’a-i riva ant le stra ‘d Turin tuti j’ani ël 29 dë stèmber ch’a l’é ‘l di dla scadensa dij fit e ‘d conseguensa dij tramud)
"La Canson ëd la baleuria” (la canson ëd la festa)
“La Canson dij Dësbaucià” (la canson dij libertin)

Ij “Tòni” a marco na trasformassion amportanta ‘nt la literatura piemontèisa e a stabilisso ‘l valor literari ‘d nòsta lenga. A saran arpijà ant ël sécol ch’a fà 18 da Ignassi Isler e d’àutri scritor. Ël sécol ch’a fà 17 a l’é ‘dcò amportant për la nàssita ëd n’euvra ch’a l’é fondamental ant la stòria ëd nòsta lenga: la comedia teatral “Ël Cont Piolèt” dël Marchèis G. B. Tana (1649 – 1713). L’amportansa ‘d costa comedia a l’é nen formà dal fil ëd la conta, assè ordinari e sfrutà ant le rapresentassion teatraj dël ‘600 e ‘700, ma ‘nt la ven-a poética che, ant un moment d’ispirassion, l’autor a l’ha savù buteje e dzortut përché a l’é an cost euvra-sì che la lenga piemontèisa a treuva soa grafìa definitiva. Ël “Cont Piolèt” scrit vers la fin dël ‘600, a l’é stàit sùbit rapresentà a la Cort Real e soa conossensa a l’é spantiasse, combin ch’a fussa mach ëscrit a man. A vnirà peui stampà ant ël sécol ch’a ven dòp, an dësvijand l’anteresse ‘d vàire lenghista (ël Gaschi, ël Vernazza, ël Pipino) ch’a definiran tute le régole “për lese e scrive ‘l dialèt piemontèis”. Fin-a ‘ntlora a j’ero ancor nen ëstàit publicà gnun ëstudi filològich dzor nòstr lengagi. A l’é peui Morissi Pipino ëd Coni (médich ëd Cort) che, apress n’anàlisi ‘ncreusa ‘d cost euvra dël Tana, dël 1783 a pùblica la “Prima Grammatica Piemontese” an campand le fondamenta dla grafìa e dla morfologìa ‘d nòstr lengagi. Costa gramàtica a l’é stampà da la “Stamperìa Real” e dedicà da l’autor a la prinsipëssa Maria Clotilde ëd Savòja. La grafìa definìa an costa prima gramàtica, a l’é ancor ancheuj la grafìa stòrica e ufissial ëd la lenga piemontèisa e le régole ch’a conten a son cole dont a l’é formà la morfologìa ‘d nòsta “koiné”.

Benedetto Croce, ch’a l’ha dëscurvì e analisà ël “Cont Piolèt”, cost bisó ëd la literatura piemontèisa, ant un sò studi dël 1948 a dis: «ël “Cont Piolèt” a l’é n’euvra còmica “dnans litra”. Na candiëssa ‘ncreusa as sent an tuta soa rapresentassion, ma gnun particolar a schërzin-a, gnun-a armarca a l’é tròp ancisiva...»

An cost euvra la temàtica satìrica dël Tòni as fond con la forma e l’ambient arcàdich ëd le comedie pastoraj.