Sergio Notario/L'Arfugi
L'Arfugi modifiché
Lesend n’artìcol an sla «Busiarda» dël mèis dë stèmber ch’a parlava dël proget për arnové l’arfugi Quintin Sela ai pé dël giassé dël Lyskamm, andoa che ’l Mont Reusa a divid le doe Vaj, cola d’Ayas e cola ’d Gressoney, a l’é torname a la memòria n’afé ch’a riguarda ij mè doi fieuj mas-cc, Federico e Coradin, e mi sò pare, n’afé ch’a sà tant ëd na conta o ’d na fàula, ma ch’a l’é na fàula vera.
Tornoma andré ’nt ël temp, a l’ann 1970 quand che mè fieul Federico, dit Fede, a l’avìa ancora nen compì 8 agn e Coradin a n’avìa 6 bondos e mi 36 e i andasìo a passé le vacanse an Val d’Ayas. Bin! Col ann lì i l’avìa già portaje a fé ’d bele marciade e i l’avìa capì ch’a-j piasìo e ch’a marciavo bin volënté. Anlora mia «giribiricòcola» (coma mia nòna Neta a ciamava la testa) a l’ha pensane un-a ch’a podìa smijé un pòch baravantan-a, tnisand cont ëd l’età dij mè fieuj e i l’hai dije: «E s’i provèisso a andé a deurme a l’arfugi Quintin Sela?». «Oh sì papà, a sarìa pròpi bel! Dai papà, provoma a andeje!». «Ma prima i në parloma con mama, për sente s’a l’é d’acòrdi, përchè ch’i-j butroma da j’eut a le des ore për rivé su, përchè ch’a-i sarà da manca ’d fé tante soste, dësnò i peule nen feila con le vòstre gambëtte!».
I l’oma parlane con mama ch’a jë smijava na còsa un pòch tant asardosa; ma peui, vëddend la veuja ch’a l’avìo le doe... o tre masnà, a l’ha finì për dì che ’d sì, con un grand batiman ëd noi tre e... un grand baticheur da part soa. I l’oma prontasse ij tre sacapan, doi cit, coj dij masnà, con drinta la giaca a vent, na maja dla salute e ’n pàira ’d mudande (për fé ’l cambi apress ëd le sudade) e na boracia veuida da ampinì a le sorgiss. Ël mè, un gròss sacapan, andoa oltra a le mideme còse dij masnà, a-i era un sachèt con ròba meisinòira (se mai a-i në fussa da manca) e peui, dzortut, na bela provista ’d ròba da mangé për tnì ’l motor sempre an fonsion, dësnò i sarìo mai pì rivà a l’arfugi! E peui cola matin i soma aussasse dal let a quatr e mesa, vestisse, fàit un pòch ëd colassion e, a sinch ore, anfilasse ij majon e ij sacapan e salutà mama, i l’oma pijàit l’andi sota ’n cel pien dë stèile, ch’a smijava ch’an salutèisso e n’augurèisso «Bon-a sgambada!».
I soma gavasse ampressa dai pé ’l tòch su stra bitumà e i l’oma anfilà la mulatera ch’a pòrta al Còl ëd la Betaforca, mulatera bin signà dal C.A.I. e ch’a dà na giusta man për nen perdse. Ël bel a l’é che, bin ch’a sìa prest, la natura at dà tanta companìa, përchè da la pinera antorn it sente ij cioch ëd montagna e le sivìtole ch’at fan tanti auguri. Ma nen mach, përchè ch’i j’ero pa soj, dal moment ch’i l’oma ’ncontrà un bergé che con sò mul a calava giù a porté a la botega dël pais ij sò formagg, coj che noi i l’avio ’nt mè sacapan. E coma ch’as fà ’n montagna i soma salutasse augurandse «bon-a stra».
Antant ël cel ancaminava a cambié color, le stèile pòch për vòlta a dësparìo fin-a a quand che ij doi masnà a l’han crijame: «Guarda papà ël cel a s’anvisca!». «I l’eve rason, a l’é pròpi parèj! Adess mi iv conto na còsa ch’i peule ancora nen savèj, përchè ch’i la sentireve mach quand ch’i fareve le scòle pì àute, quand ch’av parleran d’un famos cantor antich ch’as ciamava Omero ch’a l’ha dit ant l’«Odissea»: «La ditirosata aurora». E lor doi: «A l’avìa rason, përchè papà, it vëdde ch’a ven pròpi tut reusa!». E mi antratant i pensava «Andé ’n gir an montagna a serv a tante còse».
Rivà ’l sol e trovà na piassòla davzin a na sorgiss d’eva frësca i l’oma fàit la prima sosta, për arpijé fià e mangioté un pòch ëd cicolata e bèive un bicer ëd col’eva ch’a arsussita ij mòrt. Peui i l’hai ciamaje s’a j’ero strach e a l’han sùbit dime: «Ma nò papà, i l’oma ancora fàit gnente!».
«Bin adess la prima sosta ch’i faroma a sarà bin leugna, përchè i dovoma rivé al Còl ëd la Betaforca, andoa is fërmeroma a fé disné». Gambe ’n spala e vëdje marcé con na veuja ch’a fasìa pròpi piasì! I l’avìa dije: «Adess i parleroma pì nen për vansé ’l fià». E l’oma fàit tuta la tirada, sensa pijé fià, rivand vers mes bòt al Còl. Da lì s’it guarde andré d’andoa i soma rivà it vëdde la bela Val d’Ayas; s’it varde da l’àutra part it vëdde la Val ’d Gressoney. Già mach lòn a l’é na spetàcol ch’at fà resté a boca duverta! I l’hai dije: «Adess i pijoma fià, i mangioma un bel tòch ëd formagg, peui doe taulëtte ’d cicolata e na pugnà ëd fi sèch ch’an giuto a arpijé le fòrse e beivoma na bela golà d’eva e quand ch’iv sente pront im lo dise, përchè adess a-i ven la part pì bela, ma pì mal fé, përchè ch’as trata ’d rampié an mes a le ròche për rivé a la Ròca dël Mul. Ma adess vansoma ’l fià e mangioma».
Arpatasse le miole, coma ch’as fà ’n montagna, an manera da arnové le fòrse sensa ampinisse e arpijà un pòch ëd fià, ij doi masnà a l’han dime: «Papà, miraco a sarìa mej arpijé l’andi, ëdcò përchè ch’it l’has dit che adess a-i é da manca ’d rampigné ’n mes ai rocass».
«I l’eve rason, ma nen për ij rocass, ch’i vëdreve a son mach pì stracos e un pòch malfé, ma gnente ’d pericolos. Ma a l’é ch’i l’oma ancora tanta stra da fé. E anlora, sach a spala e andoma, vnime apress».
Vëdje rampigné, coma s’a l’avèisso nen fàit d’àutr ant la vita, a l’ha fame pensé: «Ëd sicur i-i rivoma». S’i seve mai andàit a fé quaicòsa ’d foravìa con vòstre masnà i l’eve përdù ’l mej për sté con lor! Tut sòn am girava për la testa e ’dcò mie fòrse a j’ero ardobiasse e sensa anfesne varda lì la Ròca dël Mul! Mai perde gnun-a ocasion për spieghé tut a le masnà. Prima ’d tut i l’hai spiegaje përchè ch’as ciama parèj: «A l’é che belessì, coma adess is fërmeroma un pòch noi, as fërma ’dcò ’l mul ch’a pòrta a l’arfugi tute le proviande për deje da mangé a coj che, coma noi, a rivo su për passé la neuit».
E lor: «Përchè che ’l mul as fërma pròpi sì?». «Brav, bela domanda!» i l’hai rësponduje. «Ël motiv a-i é! Disime un pòch, an sto ùltim tòch i l’eve sentù quaicòs ëd divers da prima?». «Ma a mi» am dis Federico, dit Fede, «a më smija ’d sente un pòch la testa ch’am gira!” e Coradin a-i ven dré: «Ëdcò a mi, pròpi parèj!”. «E brav ij mè masnà! E ’l midem a mi e ’dcò al mul». «E përchè?» am ciamo lor. «Sòn a veul dì ch’i soma dzora ai tremila méter. As ciama mal ëd montagna e a-i é da manca ’d fé na cita sosta përchè che ’l còrp a pija la costuma... noi e ’dcò ’l mul. I vëdreve che dòp un pòch tut a torna coma prima e i podroma arpijé nòstra stra. Alé, sach a tèra e seteve s’na ròca meno grotolùa e fé ’d bej respir ancreus!». E tuti e tre i l’oma tacà a fé dij bej respir përfond! Apress vint minute, mes’ora i j’ero torna con la respirassion normal e i l’hai dije: «A sarìa mej ch’i ciapèisso torna l’andi, dal moment che adess a son 4 ore e noi i l’oma ancora quasi n’orëtta për rivé. E bin ch’a dovrìa esse tut pì bin fé, an montagna as sà pa mai! Parèj ëd sicur i riveroma ancora con ël sol, ch’a l’é sempre mej!». A son tirasse su, anfilasse ij sacapan e: «Noi i soma pront». «E anlora andoma për l’ùltima tirada!».
I deuvo dì che për un bel tòch tut a l’é andàit coma ch’i pensava ch’a fussa, tut pì bin fé che prima, ëdcò quand ch’a tirava su bin drita! Ma, coma ch’i l’avìa dije «an montagna as sà pa mai», varda-lì che, superà un tòch tant drit, i soma trovasse a dovèj marcé coma se ’l senté a l’avèisso falo su na lama ’d pera strèita, ma strèita, giusta da podèj buté un pé dnans a l’àutr e d’antorn doi precipissi, un a drita e l’àutr a mancin-a, con un veuid apopré ’d quatsent o sinchsent méter! I soma fërmasse tuti e tre, tuti e tre anmutì! Ël prim ch’a l’ha duvertà boca a l’é stàit Federico ch’a l’ha dit, tra ’l pioros e ’l rabios «E adess!?». An cole paròle a l’avìa butaje tuta la fachinada fàita fin-a a lì e ’l magon ëd nen podèj rivé andoa ch’i vorìo, a un tir dal but! Sòn a l’ha sùbit dime: «Date n’andi, it ses ti ’l pare» e «Adess i trovoma la gàbola! Is fërmoma nen, ëd sicur, a pòchi méter da ’ndoa ch’i voroma andé, ch’a l’é pròpi lì dzora, bin ch’i lo vëdde nen... I chërdo d’avèj la solussion... Adess i foma parèj... mi i buto Coradin dë dnans a mi e l’ambranco con mie man an sij fianch e lo guido... ti Federico i t’ambranche ai mè fianch e ’t guarde mach anans mè tafanari (rijadin-a dij doi, coma ch’i vorìa) e t’im ven-e dapress. I vëdreve che... sinch minute ’d coragi e oplà i soma da l’àutra part!». I sai nen s’i son stàit pròpi përsuasiv, ma tant a l’é ch’a son sùbit butasse coma ch’i l’avìa dit e via... e ’l pì prest ch'i podìa i l’hai portaje dëdlà dël precipissi!
«Vist, i seve stàit pròpi ‘n gamba! Brav brav brav!!! I veule fërmeve un moment, prima ’d fé ’l tochèt ch’an pòrta tranquij a l’arfugi?». «Magara sì» a l’han dime tuti e doi «magara pòch, ma... ». «Sicura mè bej masnà, a l’é mej për tuti» e drinta ’d mi i pensava «Doman për torné andré a bzògna torna passé da lì». Dòp pòche minute, arpijasse dal mèj-mèj, a son aussasse e a l’han dime: «Alé papà, l’arfugi a në speta!». Mi i sarìa ancora fërmame un moment, ma vist l’andi ch’a l’avìo i son stàit sùbit d’acòrdi. E dòp na vinten-a ’d minute vard-lo lì, dnans a noi: l’arfugi ai pé dël giassé, la mira ch’i j’ero dasse e che l’avìo conquistà. Ij mè doi matòt a j’ero su ’d gir e giustament përchè ch’a l’avìo fàit na còsa pròpi foravìa për soa età. Tant a l’é che quand ch’i soma intrà ij rociador, ch’a j’ero lì për passé la neuit e a la matin prest andé a fé quàich rampiada magara sël giassé, vëddend le masnà, a son tuti avsinasse maravijà e a l’han ciamaje: «Ma d’andoa ch’i rive?» e ij masnà «Ma, da la Val d’Ayas». «Ma për da bon!?». «Si» i l’hai dije mi «i soma partì sta matin a sinch ore e adess... i soma sì». Doi robuston a son piassje an brass e tuti j’àutri d’antorn a batje le man e a feje festa e a l’han cantaje «Noi i soma Alpin» e un a l’ha dije «Stassèira a bzògna fé festa, i disoma al cusiné ’d preparé na bela torta përchè ch’i l’eve vagnavla. E dòp lë mnestron, che ’nt l’arfugi a manca mai, na bela fëtta ’d torta për sti doi morfej ch’a son pròpi vreman an gamba!». E via con batiman e compliment ai doi neuv rociador e W CORRADO E W FEDE IJ DOI PI CIT ROCIADOR DËL MOND!
Mi i l’hai contave na stòria ch’a smija na fàula. Ma a l’é na stòria vera. E noi tre, Fede che adess a fà ’l magìster dij masnà, Corrado ch’a fà lë studios e magìster ëd l’archeologìa e mi ch’i faso ’l pensionà, quand ch’i na parloma a smija ch’i l’abio tuti e tre stampà ’nt la memòria. E fin-a a quand che un dij tre a sarà viv a vivrà ’dcò chila!