Pier Luis ëd Barban/La ca djë spirit

Artorn

---

La ca djë spirit

I seve lon ch’a l’han contami ier sèira? ‘Na stòria ch’a fa pàu.
Sì, un-a ‘d cole stòrie ch’as contavo ‘nt ël nòst Piemont tant temp andré. Sicurament quaidùn as n’avisa ancora.
Becio-Babecio l’era n’aso vej, un pòc sòp, con n’euj barìcc e con ‘na strachëssa adòs da feje pàu ai dipendent statal (…a diso ch’a sio ij pi strac ëd tuti j’impiegà dël mond).
Sò padron Dolfo, ël muliné, na podìa pi ‘d sentlo sbufé:
“Aj la fas nen… i son strac parej d’un aso… i l’heu le gambe mòle…”. ‘Na vòlta Dolfo a jë scapa da dì con Giusep Mantelli:
“Un dì ò l’àut i pij Becio-Babecio e lo pòrt al mercà. Lì a j’è sempi col sensal ëd Coni ch’à cata tut lo ch’a j’è: lapin, galin-e, crave.
Sicurament col-lì a cata ‘dcò mè aso e lo pòrta al matatòjo e così st’asnon bisbétic a va finì ‘n sima ‘n bancon dël mercà ‘ndoa as vend la carn ëd bassa maslerìa e la triperìa. Quaidùn, con ij dent bon e la mandìbola prestanta, as lo mangerà!
Becio-Babecio, ch’a fasìa mostra ‘d rusiè ‘na rava rossa, daré d’un piliòt, l’avìa sentì tut e l’era vnuje në s-ciopon:
“Mi esse mangià da n’extracomunitari e finì an cassaròla? Mai!”
Ma lon ch’aj dispiasìa ‘d pi a l’era ‘l tratament ëd Dolfo.
“Vint’agn ch’i lo servo con passiensa e con divossion… për ringrassiemi, chiel-lì am vend a col Baraba d’un comerciant ch’am farà fè ‘na bruta fin parej?”.
Për doi dì ël nòst aso a deurm pi e a mangia pòc ò nen.
A studia ‘n sistema për nen finì mangià da… “chi-sa-chi”.
Profitand dla còrda ‘n pòc lama, aj dà ‘n colp a la cavëssa e as buta cori giù dla strà dij Patanù fin-a a la crosiera d’an val Drolarìa, cola ch’at conven pijè se të scapi via.
A l’ha ‘ncor nen n’ideja ‘ndoa andè, ma l’important a l’è pi nen vëdi col impostor ëd Dolfo con sò capel gris, soa maia bianca ‘d farin-a, soa facia robia e col brut nas a ponta.
“Basta, ch’i lo vëda mai pi col fabiòc, col ingrà”.
Ant ël mentri ch’as lontan-a, aj casca ‘na làcrima, sansa savej gnanca ‘l përchè.
Dòp trè ò quàt pais, traversà ‘d corsa, as fërma davzin a ‘na fontan-a për beivi e vardè ‘l cel, për pàu ch’as buta pieuvi… ma a pieuv nen….
A randa dla fontan-a a j’è ‘n can con ël pèj ros, tut fait sù e anrotolà për nen senti la freid ch’aj cala giù la neuit.
Becio-Babecio aj fa a col cagnùs:
“Ti… bestiassa, cò ‘t fai lì ant un canton, sensa padron ”.
“Mi ‘l padron l’avìa, e më smijava fin-a ‘n brav òm. Vistì semp a la mòda, con j’ociaj d’òr e la sigala ‘n boca”.
“ E... alora cò l’ha capitati? … scomèt ch’a l’han campati ‘n mes la strà come ‘n can?”.
“Sì, pròpi parej. Ma come ‘t fai a savej-lo? Se-ti për cas n’indovin? Un ëd coj ch’a varda ant la bala ‘d vedar e a ven a sevej l’imperscrutàbil destin dij pòvri mortal?”
“Nò i son un ch’a capis come a van le còse ant is mondàs gram e falì, …i l’heu la malissia… Mi sta brava gent la conòs tuta. At carësso, at tjë fan bon-e e peui at fan fòra… come ‘n can!!! Come ‘t ciami?”
“Mi son Bòbi, Bòbi dla Cassin-a dël Ciomba”
Becio e Bòbi a divento amis, a fan un bel tòc dë strà ansema e pi ‘n-là a treuvo ‘n bel galucio ros, ëdcò chiel an gironda për ël mond.
“Mia padron-a am vorìa bin, am dasìa la melia pi bon-a, la salada frësca e ‘l paston d’òrdi. Pura ‘n bel dì i son ardam-ne che quaicòs a fonsionava pi nen. El polé a l’era n’agitassion për via ‘d ‘na galin-a padoan-a pen-a rivà. Chila-sì a l’era: bionda e grassa, con në sguàrd da galin-a ch’a conòs ben la vita”.
“E alòra?”
“Gnente. I son fami avanti, l’heu aussà la crësta. Ma chila a l’ha butasse a ghignè. El dì dòp le còse a son andaite ancora pes.
La padoan-a e le àutre galin-e a ciaciaravo ant un canton, a parlavo pian, ma mi l’heu sentì. ‘Na pola, che mi i l’heu sempi cherdì ch’a fussa ‘na brava dòna, aj fasìa a la galin-a neuva:
“…Tl’has rason, Dindo (costì a l’è ‘l mè nòm) a l’è pi nen bon, ades aj ven sù col gal neuv ch’aj ciamo Gregòrio… Disoma a la padro-na ch’a manda via ël gal vej. O pura ch’aj lo regala a Pasqualin-a, la nòstra avzin-a. Cola-lì a l’ha mac pi quàt galin-e veje ch’a fan pi gnanca j’euv. Còsa i veuli ch’aj n’anfassa - a cole-lì - dël gal?”
E così ël gal Dindo a l’era trovassi sensa travaj e sensa galin-e da ‘n dì a l’àut. La padoan-a, e soe ex amise galin-e d’un temp, a stasìo tute antorn a Gregòrio, e dël gal vej a j’era pi gnun ch’aj n’amportava.
Dindo l’era volà an sël fi, e da lì an sla carzà dij pocio e peui … via, a cerchesse la libertà!
Inutil dì che Becio l’aso, Bòbi ‘l can e Dindo ‘l gal a formavo oramai ‘na cita combricola gropà da amicissia e solidarietà.
Ma ades aj riva ‘n sena Dartagnan.
Dartagnan, un gaton ros ëd quàt chilo, a vnisìa giù da ‘n sepel ch’a dasìa sla strà dij Sagrin, ‘ndoa Becio, Bòbi e Dindo a marciavo con la testa ‘nt le nivole, come coj ch’a van për la strà sensa savej còs fè e sensa avej un pòst precis ‘ndoa andè.
As costuma dì “Andoa ‘t vadi con la testa ‘nt le nìvole?”. ‘Na còsa parej a l’avrà dit Dartagnan vedand ij trè viandant con soa aria stralunà e con un fìsic sùit e magher ch’a smija dì:
“S’im deve ‘n tòc ëd pan… anche dur… m’ofend nen!”.
Dartagnan, vist che ij trè socio lo vedìo gnanca, l’ha tacà crijè:
“Oilà gent, da lì i treuvi pi pòc che gnente, iv mostro mi ‘n bel pòst andoa a fan la sautìssa e, ‘d vòlte, a lasso l’us doert… I soma capissi?”.
El can e Dindo l’han aussà la testa moto bin interessà dë sta stòria dla sautìssa, e dcò l’aso a jë scapa da dì:
“E mi…?”
“Për ti a basta andè ant ël giardin dla Marchesa. El cancel a l’è mai sarà… a j’è dl’erbëta ch’a fa ‘nvidia a tute le vache dël mond”.
Ij trè l’han comenssà a goardè sto gaton con curiosità e l’han dije:
“Ma ti chi ch’it ses ?”
“Mi son Dartagnan ël pi’n gamba ‘d tuti ij gat dla zòna: spadacin sensa pàu, òm d’aventura…”.
E ‘l can a taca fè:
“Ma… come mai… përché…”.
“Sì… son dcò mi sensa cà e sensa padron. Bastonà da l’istes baston ch’i seve stait bastonà voiàutri… Eulàlia a l’ha mandame via d’an cà për igiustissia. Mi i lo disìa sempi a mia padron-a Eulàlia... goardé ch’i ven vej. Buteme ant un-a cà për anssian…
Ma chila gnente !
L’è ‘ndà tut bin fin ch’ a j’è rivaje doe gatin-e novele: neire, bele e grassiose… Ninin e Nanette. Le ‘nvode d’Eulàlia a guardàvo mac le doe gatin-e, e mi… pi gnente. Am saravo fòra e am dasìo gnanca pi da mangè. A disìo che a j’era ‘n gat da cortil ò da strà e nen un gat da stè ‘n cà. Pròpi mi ch’i son dissendent ëd Micio-Mao ël pi nòbil e ‘l pi famos dij gat ëd tuta ël Sircondari”.
E parej mi: Dartagnan, ‘nvod ëd Micio-Mao e d’Alfonsina, la pi grassiosa gatin-a dij dintorn, i son sì sensa ‘na cà e sensa ‘n destin.
La companìa ades a l’è ëd quàt e as sento pi fòrt e pront a l’aventura. Sansa sdesse ch’a j’ero rivà bin lontan, squasi a la fin dël teritòri, e ‘d cà e ‘d pais as na vedìa pi”.
L’aso l’avìa sentensià: Venta ch’i passo is bòsc ëd frasso, da là dël bòsc aj dev essi ‘n torent e miraco dcò da mangè. Quànd a l’era già scuri a son rivà a ‘na spianada an mes al bòsc; a smijava ‘n pòst tranquil a j’era ‘d feuie polide për tera e ij quàt a son cogiasse an sle feuje e a son butasse a parlè:
“Për sta seira is fërmoma sì, i dormoma al pé dë sta pianta e doman i pijroma torna nòstra strà”. E ‘l can a fa:
“Sento scori dl’eva an lontanansa... doman matin, pen-a ch’a s’àussa ‘l sol, …andoma tuti an riva al torent (ò fium, ò ri, ò… ch’a sia lon ch’as veul)”.
Naturalment, ant ël mentre che j’àutri a dormìo, un dij quàt compagnon a tenìa n’euj duvert e le orije atente a tuti ij pi cit bordel.
El can a stasìa sota l’erbo, l’aso cogià ‘n mes le feuje, ‘l gat an sima ‘na rama e ‘l gal sla ponta dla pianta.
Rivaje la matin, tuti quàt a son andà sla sponda dël fium, che peui a l’era dcò ben gròs. Nòstre care bestje a son butasse a bejve, peui ògnidùn a soa manera, a l’ha fait toaleta: ël can as campa ‘nt l’eva e a fa ‘l bagn e peui a taca sbate la coa e le orije; ël gat Dartagnan as lava ‘l nas e peui as bërlica tut ël pej, ël gal Dindo, dòp ‘na bela cimpà, a së sbat le ale, e l’aso Becio-Babecio as grata la schin-a ans l’èrba frësca, e così aj ven un bel pej lùcid e mòrbid.
A treuvo ëdcò da mangè, dal moment che ‘n bergé l’avìa dësmentjà ‘l tascapan con soa marenda ‘ndrinta… l’aso anveci a l’era contentassi ëd cola pòca èrba ch’a j’era sla riva dël fium: pi ò meno ‘n mes quìntàl.
Rivà mesdì a decido ‘d passè ‘l fium andoa l’eva a l’è pi bassa, ma ‘l gal Dindo, ch’a l’era butasse volè, l’avìa vist un cit pont ëd bòsc pròpi ‘ndoa ‘l let dël fium a l’era pi streit e pi creus.
“Vardoma ëd nen drochè ‘ndrinta…”.
A l’era sortis-ne ‘l gat.
Dadlà dël fium a smijava tut disabità. A j’era sì dj’osei, dle marmòte, dle levr… ma cristian as na vedìa gnun.
Vers seira ij quàt a son rivà ant ‘na cita valada e lì l’han trovà ‘na cà isolà e mal ansema. Pura quaidùn jë stasìa lì-ndrinta, përché vizin a l’us a j’era ‘n paira dë scarpe fruste, ma con dla tera frësca tacà aj garet.
L’aso a tambussa, ma gnun a rispond. E’l can a possa la pòrta ch’as duverta e con un sàut tuta la combricola a intra an cà.
Dòp avej spetà n’ora ò doe ch’aj riveissa ‘l padron: Becio e Dindo a decido ‘d vischè ‘l feu. Dartagnan a dà në sgoard ant la dispensa e a treuva: formagg, salam, cossòt an carpion… a j’è dcò dla saladin-a për l’aso; Bòbi chiel a ciucia j’òs. Rivà des ore ‘d seira ant la cà misteriosa a j’è ancor nen rivaje gnun. Alora ‘l gal a sentensia:
“Passoma an bele-sì la neuit, dëstissoma ‘l lum e foma an manera dë stè dësvij un për vòlta për fè la guàrdia”.
Dit e fait ij quàt a l’han trasformà la ciaborna ant una còmoda stanssa da let: ël can a l’è cogiasse ansima dle fassin-e an mes la cà, ël gat sla tàula, ël gal sel “candlé ‘d fer” ch’a j’era për aria e l’aso l’avìa butasse contra la pòrta, e nen content l’avìa possà n’armari tacà l’us.
Vers mesa neuit as sent dël bordel ant l’èra. Ij quàt as dësvijo e tendo bin l’orija.
A vëdo trè brute figure ch’a parlo, e un a dis:
“Ades andoma ‘n cà i pijoma cola ramin-a pien-a ‘d marenghin d’òr, hi l’oma sgrafignà al Cont dle Baudëtte, e doman partoma për la sità!”.
E n’àut a fa:
“…dìncio. Mi më smija ch’i l’aveisso lassà ël lum visc, e ades, come mai a l’è dëstis?”
Ij quàt ch’as treuvo ‘n cà: aso, can, gat e gal comensso essi ‘n pòc preocupà:
“Miraco i soma capità ant la cà dij bandì… dla Malorosa!”
A senténssia ‘l can Bòbi.
“E alora… sté atent... ai pòst ëd combatiment”. A fa ‘l gal.
Quànd ël prim bandì a ries a duvertè la pòrta, aj casca l’armari fasand un bordel dla forca, l’òmo arcula, ma ‘l second bandì a intra an cà as pija set ò eut càus da l’aso. El ters ch’a l’era sla pòrta, con n’aria ‘n pòc fabiòca, as ciapa ‘na bela ganassà dal can e ‘l gat aj sàuta a còl e lo sgrafigna. Ant ël mentre ël gal, dòp aveji gavà n’euj a un dij mal capità, a taca cantè, ma vist ch’a l’avìa mal a la gola, aj ven fòra ‘n vers da fè pàu.
Ij trè alora a scapo an fond al cortil e a diso:
“Via, via da sta cà… a j’è jë spirit”.
“Në spirit danà a fa caschè ij mòbij, n’àut a tira di càus con dij sòc dur come ‘l fer, e dj’àutri spirit a mordo e a sgrafigno”.
“E mi dësgrassià i l’heu perdì n’euj…”.
“E peui... tl’has sentì col crij teribil? Second mi a l’è l’osel Pagùlo ch’a ven diretament da l’infern?”
Ij bandì as buto d’acòrdi ‘d tornè ‘l dì dòp, quànd aj sarà ‘l sol (përché, la neuit, as va nen andoa a j’è jë spirit) e a decido ‘d fessi compagnè da fra’ Lojron da Loragna ch’a ven-a con l’eva santa a mandè vie cole ànime danà.
Becio-Babecio, Bòbi, Dindo e Dartagnan, a set ore an sla matin dël dì dòp, a j’ero già lontan con ramin-a ‘d marenghin.
A diso che ades a sio andà ant ij bòsc dla Val Sopata e ch’a stago ant ‘na cà dij cantoné; an gir aj cor la vos ch’as la passo ben… e ch’aj manca gnente.

luj 2010 - Pier Luis ëd Barban