Passà Lontan
ËL "PASSA LONTAN" AN PIEMONTEIS modifiché
Pinin Pacòt, Poesìe e pàgine 'd pròsa, Ca dë Studi Piemontèis - Turin 1985
Ël "passà lontan"? E già, i l'hai anventalo mi bele adess, për traduve 'l passato remoto italian; coma che i dovrerìa 'l passà vsin për ël passato prossimo. Pa che i-i ten-a an manera particolar; ma pòsto che a më smija còmod, im pijo licensa 'd dovrelo. E se a queidun ai va nen, che a l'abia passiensa.
Ël passà lontan a l'é un temp dij verb, che an piemontèis as dòvra pi nen; ma che fin-a a un paira 'd sécoj fa as dovrava ancora, e bastansa corentement, se as treuva impiegà con tanta naturalëssa da un poeta, popolar se a-i né i-é un, strapaesan i dirìa, coma l'Isler, che pròpi a l'é nen (e a l'é sò bel) un rafinà, gnanca gramaticalment.
As treuva ancora ant ël Calvo, ma a l'é già pi ràir; tant che peui, ant ël 1830, 'l Bussolin, l'Armita 'd Cavorèt - che ai sò temp a l'é stait, se nen pròpi un poeta d'avanguardia, na specie 'd cit riformator dël linguagi dla poesìa - a notava, ant sò Poporì a la sënëvra, esplorassion teòrico-pràtica dl'atitùdine ch'a l'ha nòstr dialèt a la poesìa, servendse 'd j'espression comun-e a le përson-e bin educà (lòn che, coma tìtol, a va già bin) che
Sent'ani fa, j'andero, ij fero, ij disser,
l'avìo un son legal, ansi corista;
dovreje un pòch adess, av crëddo un svìsser.
Forse j'andero, ij fero, ij dìsser, che a son giusta 'd forme 'd "passà lontan", aj dovravo già mach pi le përson-e nen pro bin educà, gent "che", coma che a dis l'Isler,
... a son tuta sgnorìa
e fior dla nobiltà
da sapa, piòla, e stria,
da brus-cia e ciss va là;
val a dì che fòrse as dovrava ancora an campagna, ma già pi nen a Turin, e che, se a l'era nen sparì 'd pianta, a-i mancava pòch.
Anvece Isler a lo dòvra a tut andé, coma ij Toscan dël di d'ancheuj a lo dòvro così bin e giust; mentre che anvece ij Setentrionaj, bele quand che a parlo italian, a lo sostituisso con sò fratel pi pòver, ël "passà vsin". Lòn che a capita, dël rest, ëd cò an Fransa ant ël fransèis popolar, e a preuva na tendensa general dij linguagi latin a fond céltich. Ma tornoma a Isler.
Tanti a ricorderan 'l tòni su Barba Giròni, che
sui trant'agn 'd sò matrimòni,
finalment a l'ha avù un fieul.
E bin, për la gòi, nen mach
a fa 'd sàut coma un cravieul,
ma për piasì ch' lo-lì l'ha faje
(fur da rije da chërpé)
an sautand s-ciancher le braje
ch'aj drochero giù sui pe.
Le paròle sotlignà a son giusta 'd belìssim esempi 'd forme 'd "passà lontan". Ma squasi minca na quartin-a as né treuva, e sì a l'é nen possìbil copié tute le canson ëd Isler. Finioma mach pi 'd leze cost tòni su Barba Giròni e
vënoma a le batiaje
për sentì queicòsa 'd bel,
quanta ròba che a-i é staje
tut parià su un tinel.
E sautoma 'l menu, che as peul leze benìssim ant l'Isler, për noté pitòst che
lò ch' fer gòi a la brigada
fur un mass 'd bei ravanat
con un bel gaviòt d' salad
tuta d' pleuje d' fasolat.
Peui mandero a l'ostarìa
fé porté un bocal de vin
e la festa fur finìa
dòp d'avèie cimpà bin.
Notoma, i disìa, nen ij ravanat ò le pleuje d' fasolat, che a peulo giusta fé rije la sgnorìa islerian-a, ma ij fer, fur e mandero, coma jé s-cianchero e ij drochero, che a son d'autri bej esempi 'd "passà lontan" an piemontèis. E lassoma dabon Isler, për nen dovèi dì: tròpa grassia!
A-i é anvece ant ël Balbis ël sonèt Per la Signora Teresa S., che a smija fait apòsta per ofrine d'àutri esempi dël géner:
Un di ch'i era a la fnestra con mè can
I vdir Gégia a passé vestìa da vot:
L'avìa un gran fissù 'd garza e nen d' colan
E na scufion-a seulia, e 'l topé mot.
Essend convalessenta andasìa pian,
Sensa serché an sà an là chi l'avia rot.
Tòta (i disse) ch'a vada nen lontan;
E chila am rispondir: vad mach sì d' sot.
Ma a prononsier so-sì con tant bon deuit,
Con na sert'ària, con un sert vosin,
Che squasi squasi i na restere cheuit.
D' fasson, che quandben fussa ancor splufrìa,
Im podire nen tnì d' volteme al vsin
Disendje: Guarda un pò che bela fija!
E che almen Tòta Gégia a l'àbia trovà bel ël sonetin dl'abate! Noi i lo ringrassioma anvece a nòm ëd la gramàtica stòrica.
Bon da capì da costi esempi, e dai tròpi che as podrìo ancora trové, che se ant ël Sètsent ël " passà lontan " a l'é ancora 'd n'usagi così corent, tant pi e mèj a dev esse stalo ant ij sécoj pi andarera. E a fa nen da manca 'd dimostrelo, tant a sarìa fàcil cheuje d'autri esempi, così ant l'Alion d'Ast, che an d'autri document antich che a l'é restaje.
Pioma mach, parèj a cas, la prima frase che i ambatoma durbend l'antologìa dël Lazzeri, al prinsipi dël XVI Sermon Subalpin. Coma che tuti a san, ij Sermon Subalpin a son ël pi antich document linguìstich piemontèis che a l'é restane, e a son dël XII sécol. Veuj nen feje tòrt al letor arcordandje che 'l piemontèis dël 1100 a l'era nen precisament ugual a col dël di d'ancheuj, e che le diferense a peulo nen manché. Pi La Palice che parèj... Ma lezoma cost'arlichia 'd nòstra parlada:
"Nos legem el liber del Rei de Ver Testament, que aquela gent que hom apelava Philistiim preserun l'arca de nostre Seignor en una batailla, si la teneren un grant temp, si lor doné Deus una plaia, zo fo una enfermetà qu'el lor dé en le naie, que hom apela druges, que il no poean seer né reposer... ".
Coj presérun, tenéren, doné, fo, dé, a son giusta 'd cò lor ëd forme 'd " passà lontan ", cole mideme, è squasi, che i trovroma sessent ani pi tard ant l'Isler e ant ël Balbis e che a ventrà rivé a l'Armita 'd Cavorèt Për troveje giumaj fruste e fòra cors. Adess, peui, squasi pi nun che a sapia che a sio staje. E di che an fond a l'ero na richëssa dël linguagi, na nuansa 'd pi ant l'espression dël pensé, che la civiltà, an mecanisandse, a l'ha portà via. Darmagi!
(Ij Brandé X - 1954)