Olinto Ricossa/Via francesco Azzi
VIA FRANCESCO AZZI
modifichéDal 1939 e fin-a al di ch’i son sposame, a j’8 dzèmber 1963, i l’hai sempre alogià con ij mè ’nt un-a ca ёd l’Istitut Ca Popolar, ancheuj ciamà A.T.C., visadì Agensia Teritorial pёr la Ca. I l’avìa donca doi ani quand i soma rivà ’nt l’alògg ёd via Francesco Azzi nùmer 9 scala 25, ant la borgà Cenisia; a fianch ёd noi a jё stasìa già magna Ginòta, sorela ’d mia mama, ansema con Barba Andrea e sò fieul Francesco.
N’àutra sorela ’d mia mama, magna Tonieta, a stasìa nopà ’nt n’àutr casament pòch distant dal nòstr, ma con l’ingress prinsipal postà vers ёl cors Racunis. I l’hai nen tanti arcòrd dij mè prim tre o quatr ani, però i arcòrdo, ëdcò se con confusion, la neuit che a l’era rivaje ’l prim bombardament da part ëd j’aeroplan su Turin. A l’era ai 12 giugn dël 1940 e, mes’ora dòp la mesaneuit, a l’era scataje l’alarme; alarme che peui a sarìa chità oltra a tre bòt ёd cola maledeta matinà.
Durant cole tre ore che pì o meno a l’era durà ’l bombardament su Turin, a j’ero piovuje mijara ’d bombe e l’ùnich arpar pёr la gent, a l’era an col moment col dё scapé an cròta, sperand che na bomba a caschèissa nen pròpi dzora ’d soa ca. Cola prima neuit ёd bombardament, a l’era rivà coma na lòsna a cel seren, ant ёl sens ch’i j’ero intrà an guèra da pòchi di e già da la Fransa a rivavo ij prim bombardié con sò càrich ёd mòrt. An famija as contava ancora ’nt j’ani dòp che cola neuit ch’i j’ero scapà tuti ’nt l’arfugi, mè frel Carlo, a l’era anfilasse le braje al contrari e, frastornà coma ch’a l’era, a l’avìa regolarment botonaje; chissà coma a l’era riessù a anfilé minca boton ant soa ànsola dal prim a l’ùltim?
A part costa parèntes e cola apress che an vёdd tuti a sfolé an campagna a ca dij Cé, così coma i l’hai già avù manera ’d conteve, a l’era peui rivà ’dcò ’l moment ch’i j’ero tornà tuti a ca nòstra a Turin, ca che i l’avìo abandonà quasi sinch ani prima. I soma donca a la fin ёd l’istà dёl 1945, antlora i l’avìa giusta compì eut ani e as tratava pёr ògnidun ёd noi d’ancaminé na neuva vita; pёr prima còsa ij mè a l’avìo iscrivume a la tersa elementar ёd la Scòla Cesare Battisti ’d via Luserna (la prima e la sconda i l’avìa frequentaje a San Damian d’Ast); i m’arcòrdo ancora ij prim di con ёl neuv magìster, un òm sever ёd pòche paròle, ch’a mancava nen d’arfilete nё scopass quand it lo meritave, magìster che a l’ha portame fin-a a la quinta elementar.
Ël compless andoa ch’i stasìa mi, a l’era caraterisà da sinch ca, edificà an manera tal da lassé an mes na gròssa cort d’almanch otanta méter pёr sinquanta. Pёr n’ann o forse ’dcò ’d pì, an mes ёd la cort a l’era restaje un enòr- me mugg ёd pere che a n’ampedìo an part ёd gieughe; le pere a j’ero stàite mugià lì ’nt la cort pёr arparé la solёtta ’d ciman dёl rifugi anti-aereo costruì an tuta pressa quand a l’era s-ciopaje la guèra.
L’arfugi a l’avìa avù soa preuva dёl feu ai prim di dёl mèis ёd luj dёl 1943, quand che la gent dёl circondari a l’avìa podù utilisé n’arpar bin pì sicur che nen col che a podìo eufre le cròte. Na vòlta portà via le pere, a l’era formasse na cort andrinta a la qual noi gagno i podìo gieughe liberament a qualsёssìa gieugh. Ël grup ёd ca andoa ch’i stasìa mi, coma i l’hai già avù manera ’d dì, a l’era formà da sinch palass, ognidun con doe scale; minca palass a l’avìa quatr pian fòra tèra e l’antregh compless a comprendìa bin sentevint famije.
Pensé donca a quante masnà, quanti fieuj e quante fije a stasìo an tut ’l casament. As costumava, coma ’dcò adess d’àutra part, che ij fieuj e le fije, almanch fin-a a na certa mira, as arpartièisso e a formèisso ’d grup omogeni pёr età. A-i ero, pёr conseguensa, «ij grand», visadì coj nà tra ’l 1928 e ’l 1932, peui ij meno grand, nà fra ’l 1933 e ël 1936, peui a rivava mè grup formà dai gagno nassù tra ’l 1937 e ’l 1940.
Coj-lì nassù dal 1941 an peui i-j contavo nen, përchè considerà ancora masnà. I j’ero na bela banda, noi ёd nòstr grup; j’arcòrdo naturalment ancora tuti; as capiss che dla mia età a-i ero ’dcò vàire fije, che fin-a ai 13 o 14 ani, i-j guardavo gnanca, ansi a j’ero un gròss fastudi përchè a n’ambrojavo ’nt ij nòstri gieugh ch’i fasìo ’nt la cort; quand peui a rivavo sij 15 o 16 ani, varda-lì che a j’ero circondà da nòstre atension. Na vòlta dventà pì grand, ёl grup a l’era peui slargasse, giontandse a coj nà prima che mi, visadì dal 1934 al 1937, e peui coj che a j’ero pì pcit.
J’amis ёd coj temp i-j vёddìa minca ann an ocasion ëd na sòrt ëd revival che an vёddìa riunì, e organisà a pòsta pёr arcordé j’ani passà ansema an cola straordinaria cort ёd via Francesco Azzi, andoa ch’i corìo e i fasìo ij gieugh pì disparà. Ann dòp ann a-i mancava sempre quaidun che purtròp a l’avìa lassane, ma che noi i continuoma a arcordé; purtròp da un pàira d’ani costa bela abitudin ëd trovesse a l’é finìa.
Pòch pì andaré i parlavo ’d gieugh, ma coma ch’as giugava antlora e con còsa? La guèra a l’era finìa da pòch e a j’ero nen tante le possibilità ёd trové con còsa gieughe, se nen cole còse sugerìe da nòstra fantasìa. A-i ero nen ij balon pёr fé na partìa? E bin as giugava con ij balon fàit dё strass, anvlupà pёr da bin e peui gropà; le fije lor, a giugavo ai quattro cantoni o a mosca cieca.
Noi fieuj peui, i giugavo magara a stёrmesse, o con le figurin-e ’d papé o con le bije opura a la «lipa». Cost ùltim, a l’era an gieugh bastansa pericolos ch’as fasìa con un tochèt ёd bòsch a forma cilìndrica ’d quatr centim ёd diaméter e longh na desen-a, avuss a le doe estremità, ciamà «lipa», ch’as dovrava con un baston ёdcò chiel ёd bòsch, longh pì o meno un méter. Ël gieugh a consistìa ’nt ёl formé doe squadre, compòste ognidun-a da tre o quatr gagno, un-a ancontra a l’àutra; ёl gieugh a ancaminava con un giugador ёd la prima squadra, che partend da na piassòla o base ёd partensa, a posava la «lipa» pёr tèra e, al segnal ёd via da part ёd j’aversari, a batìa an sla ponta dla «lipa» fasend-la sauté pёr aria. Peui, sensa deje ël temp ёd torné a tèra, a la colpìa al vòl, sempre con ёl baston, tirandla an diression ёd j’aversari che a dovìo serché ’d ciapela al vòl.
Se quaidun a la ciapava, ёl giugador ch’a l’avìa ancaminà, a vnisìa eliminà e a passava ’l gieugh a lë scond giugador ёd soa squadra; se anvece la «lipa» a cascava pёr tèra sensa che gnun a l’avèissa pijala al vòl, ёl gieugh a continuava con d’àutri doi colp second le mideme modalità.
A la fin d’ògni man, as contavo ij pass a l’andarera che la «lipa» a l’avìa fàit fin-a al ponto ’d partensa; quand che tuti ij giugador ёd la prima e dla sconda squadra a l’avìo giugà, as fasìa la soma ’d tuti ij pass e a vagnava naturalment chi ch’a l’avìa faje fé pì dё stra a la lipa». Cost gieugh, noi lo ciamavo «cirimela», përchè a ’ncaminava sempre al segnal dёl batitor che a crijava: «Ciri?» e j’aversari a-j rëspondìo: «Mela!». A l’era bastansa fàcil fesse mal përchè quàich vòlta, se i të stasìe tròp davzin a col ch’a batìa, a-i era ’l perìcol ёd ciapesse adòss la «lipa»; d’àutre vòlte, a-i era ’l perìcol ёd fesse mal a le man sёrcand ёd pijela al vòl.
D’invern, ёl gieugh preferì a l’era col ch’as fasìa con la fiòca, che antlora a cascava sempre bondosa; ant la gròssa cort as podìo fé dle vere e pròprie bataje con le malòche ’d fiòca; soens peui, grassie a le geilade dla neuit, as formavo ’d piste giassà longhe ’dcò na vinten-a ’d méter, che a l’era na vera gòj a sghijeje ansima. Quand ch’i l’avìo un pò pì ’d temp a disposission, a la dumìnica pёr esempi, i na profitavo pёr fé na scapà a la montagnòla dёl Valentin neuv, che ancheuj a ven ciamà Parco Ruffini; pёr riveje i passavo pёr cors Peschiera, passand dë ’dnans a la carosserìa Bertone, peui i giravo a snistra an cors Trapani e, costegiand l’isolà andoa as trovavo j’òficine Viberti e peui col ёd le rimesse dij tranvai, i rivavo al Valentin.
Lì, con ёd lese improvisà, butà ansema con quatr tòch ёd bòsch e quàiche bròca, i ampegnavo tut ёl dòp-mesdì. D’istà nopà, a la dumìnica, ij pì grand as cariavo ’l frel pì pcit an sla cana dla bici ’d pare e peui, via tuti a fé ’l bagn a la Rochёtta, na zòna ch’as trovava andoa che da la Dòira a-i nassìa ’l canal ëd la Pelerin-a. Sòn a l’era lòn che a capitava a mi; mè pare a la dumìnica dòpmesdì, a andasìa a gieughe a le bòce a la società bòcciòfila La Spe- ranza, che antlora as trovava an via Bardonecia, pòch lògn da ca e donca soa bici i la dovravo mi e mè frel.
As formava an costa manera un bel grup ёd quìndes o vint fieuj tra ij des/dódes e disdeut ani, che as portava an sle rive dla Dòira a fé ’l bagn. An coj ani a-i era gnente d’àutr pёr divertisse, ma a noi fieuj ëd via Francesco Azzi, col pòch an bastava... e coma! Quàich riga fa i arcordava coma che noi fieuj i fasìo grup, lassand da na part coj fieuj e cole fije che a l’avìo 6 o 7 ani meno che noi; e bin lì an mes, quand che mi i l’avìa quìndes o sëddes ani, a-i era na masnajòta bionda, con meno che des ani che, guarda mach ёl destin, a dventerà peui mia fomna.