Luigi Vaira/Ël paltò 'd gran
Ël paltò 'd gran
modifichéAnt j’ani sùbit apress ëd la sconda guèra, mia mama, ch’a l’avìa përdù sò travaj da majera, a l’era stàita obligà a fé fagòt e andé a sté a Turin, andoa che la sorlastra a l’avìa butà na bon-a paròla con ij sò padron për tant ch’a la pijèisso coma serventa. Ant j’ani Maria, pòch për vòlta, a l’era cariasse ’dcò ’l sagrin ëd fé da mama a Rita, soa seur pì giovo, ch’a vëddìa an chila na figura d’arferiment da pijé coma esempi e për col motiv la decision d’andé via da ca a l’era stàita tanto mala d’aceté.
Turin, a j’euj ëd cola fija ’d campagna, a smijava n’àutr mond e la famija dë sgnor anté ch’a l’era impiegasse, a vivìa ’nt un lusso che chila a sarìa mai solament stàita bon-a a anmaginesse. Ij padron a stasìo ’nt ël palass pì bel ëd cors Palestr, andoa che ’l cap-famija che, për boca ’d mama, a ca nòstra i l’oma mach sèmper ciamalo «l’ingegné», a l’era catasse j’ùltim doi pian ëd lë stàbil. La fomna dël padron a fasìa gnente d’àutr che comandé e le fije a studiavo tute e tre: doe da médich e un-a da architet, giusta për deje conferma a mè cé ch’a disìa «Ij sòld a fan ëvnì tuti simpàtich e inteligent». (Na version tuta soa dël proverbi: ròba a fà ròba e poj a fan poj).
Che diferensa da la ca ’d nòno che, bonomass, a l’avìa gnente da buté ’nt ij piat dij fieuj, a cola dl’ingegné, con doe përson-e ’d servissi fisse an cusin-a a pronté ’d delissie. Mama a l’ha contame soens che, pròpi ’nt coj ani passà da serventa a Turin, a l’avìa sentù për la prima vòlta l’odor ëd na trìfola che la cusinera a l’avìa faje nasté prima ’d butela ’nt na burnìa pien-a ’d ris, për goernela fin-a a quand ch’a fussa rivà ’l di ’d portela ’n tàula ai padron. L’ingegné ’n përson-a a l’era andàit al mërcà d’Alba a caté cola trìfola për n’ocasion motobin ëspeciala: na sin-a con Luis Einaudi, pròpi col che quàich temp dòp a sarìa dventà lë scond pressident ëd la repùblica e che da sèmper a l’era sò amis.
Për na pura combinassion, la sèira ’d cola sin-a la cambrera a l’era nen stàita vàire bin e donca a l’avìa istruì Maria (mama a së s-ciamava parèj) con mila arcomandassion, për tant ch’a podèissa pijé sò pòst a servì a tàula. La vita a l’é peui bin dròla, ant ël vir d’un mèis mama a l’era passà da fé squasi la fam a ca soa, ant col cit paisòt ëd la provinsa granda, a trovesse a parlé, magara mach për ciameje s’a vorìo tanti o pòchi tajarin, con le përson-e pì riche dël Piemont.
Quaidun a l’avrìa pensà che la giovo a fussa stàita basà da la fortuna, ma chila ch’a l’era costumà a tnì ij pé bin piantà ’nt tèra, a disìa che: «A toca ’mprende da coj rich a esse rancin». L’arcompensa për avèj salvà la sin-a con Einaudi a j’ero stàite doe pugnà ’d col ris ch’a l’avìo dovrà për goerné la trìfola, an manera che ’dcò chila a podèissa mangene almeno l’odor. Për lòn ch’a l’era la paga mama a l’ha mai sola- ment savù vàire ch’a fussa, da già che Togneta a l’era smonusse ’d marcandela për cont ëd la seur e ’d gestila ’n manera che la pì cita a arzighèissa nen dë sgairela. Da deurme e da mangé a j’ero garantì da l’ingegné e për ël rest mama a l’avìa ’l dubi ch’a fussa stàita giustà sensa paga, mach për feje ’n piasì a Togneta e dëscarié a papà Lencio ël sagrin ëd na boca an pì da gaveje la fam. Esse sensa sòld për Maria a l’era nen na situassion neuva, përchè la paga ch’a pijava ’nt ël laboratòri ’d majarìa a l’avìa sèmper consegnala tuta ’nt ëcà sensa tnì gnente për chila. A cola mira a-i sarìa pro staje la possibiltà ’d siste- messe da bin, magara sposand n’òm con un bon travaj, e j’ocasion a mancavo nen da già che pì ’d quaidun an tra j’amis ëd le padron-e a smijava anteressà a la sërventa giovo. Ël safeur ëd n’avocat, ëd pì che tuti, a l’era stàit tanto ardì da feje capì che soe ’ntension a j’ero bin serie, ma mama a l’era, coma tuti nojàutri, an-namorà prima ’d tut ëd ca soa, ëd sò pais e për gnun motiv a l’avrìa manch solament anmagi- nà ’d fesse na famija ’nt n’áutr pòst.
Turin a l’era na sistemassion provisòria e col mond tròp diferent dal sò tutun, pòch për vòlta, vëdde coj rich, tut col lusso, a l’avìa faje vnì ëdcò a chila la gòj d’avèj quaicòs ëd neuv da butesse a còl, magara un bel paltò cusì da la sartòira dl’ingegné. Për podèj caté la stòfa a tocava vagné ’d sòld e col-lì a l’era ’n problema nen da pòch che la giovo a sarìa dasse bin da fé për arsòlve. Prima la cusinera, peui na soa amisa e apress tanti àutri client portà dai prim, a l’avìo comissionaje dle maje fàite ai fer. Maria a passava tante ore dla neuit a fé col ëscond travaj, për ambaroné ij sòld necessari a caté la stòfa; ant soa ment col paltò a lo vëddìa già: celest color aviassion con la trama spigà, bin sancrà ’n vita, con la martingala cusìa da da dré e doe matalòte larghe, con un bel colèt ëd plissa. Un paltò a coj temp-là a l’era ’n bin ch’as arditava da mare a fija, magara rangiand-lo na frisa o dësversand-lo për dovré la stòfa da la part meno frusta, donca a fà bel fé capì che riesse a catene un neuv ëd trinca a sarìa stàita na vera sodisfassion. Fin-a a col moment mama a l’avìa ardità da Lencio mach la veuja ’d travajé e ’l destin ëd deurme pòch, la bontà d’ànim nopà a l’avìa pijala da nòna Menica, ma cola-lì a l’era na virtù nen vàire adata a la situassion, dal moment che quand che ij client a la pagavo nen a stasìa sensa compens për pàu ’d mortificheje ciamand-je ij sòld. A smija incredìbil: mia mare as vërgognava chila al pòst ëd j’àutri ch’a la pagavo nen.
Mama a stasìa pròpi sota ij cop, adess i la ciamerìo mansarda mentre che ’ntlora a l’era la stansia dla serva; da lì j’avzin dël palass dnans al sò a s-ciairavo për bon-a part ëd la neuit la lus ëd la candèila ch’a filtrava da le palëtte dle gelosìe. A chila a-j piasìa col pòst përchè da lì, a l’ambrunì, ampontajà a la fnestra a riessìa a vardé da la part ëd Coni, vers ca soa. Ant coj moment milanta pensé a-j passavo për la testa: ij frej an guèra, la sorelin-a ch’a chërsìa lontana da chila con ij sò giumaj tròp vej për ësteje apress. Për mama col travaj a servìa ’dcò a nen pensé tròp a coj problema pì gròss che chila.
Quatòrdes mèis dòp da quand ch’a l’avìa fàit cola prima maja për la cusinera, Maria a l’era riessùa a ’mbaroné la gifra necessaria për catesse la stòfa; sò desideri a sarìa stàit col ëd presentesse da Menica con ël paltò a còl e donca la decision a l’era stàita pijà: a sarìa ’ndàita da sola dal negossiant sensa dije gnente a gnun. A tocava avèj un gran coragi o na gròssa incossiensa përche ’nt coj ani squasi tut lòn ch’a l’era nen pròpi indispensàbil as catava dë sfròs, da stërmà, magara ’d contraband, nen për vansé dij sòld ma përchè ’nt ij negòssi a-i era pròpi nen; ij pressi as marcandavo minca vòlta e ij ciolerò a mancavo mai. Na pessa dë stòfa coma ch’a la vorìa mama a sarìa stàita mala da trové, donca chila a l’avìa ciamaje agiut a n’amisa ’d barba Costantin che minca tant a ’ndasìa a Turin për vende j’euv pròpi ’nt ël mercà ëd cors Palestr. Chila-lì a vendìa ’n pòch ëd tut e lòn ch’a tratava nen a savìa a mostré andoa trovelo. La stòfa an efet as catava mej an periferìa che ’n sità, përchè tanti negossiant, për pàu che quaidun podèissa portèjla via, a l’avìo tramuvà ’nt ij paisòt bon-a part ëd la marcansìa, stërmand-la a j’euj dij làder, an manera ’d torna butela ’n sël mercà quand che ij temp fusso stàit pì favorèivoj. Per caté da lor-lì a tocava avèj le giuste conossense, ma la madamin ëd j’euv a l’avìa fissaje ’n randevó con la përson-a giusta: a tocava trovesse ’nt na tala piassa a la dumìnica ’d sèira e për un gieugh dël destin, ant un pais pòch distant da ca ’d Lencio. A l’era donca la dumìnica dòp-mesdì quand che mama, an ciamandje ël permess ai padron, a l’era ’ncaminasse për andesse a caté la stòfa.
Fé pì ’d sinquanta chilòmetri con tuti coj sòld an sacòcia a l’era sicurament n’arzigh, Maria për esse pì tranquila a l’era butass-je ’n sen e, për tant ch’a fusso ’ncora pì sigur, a l’avìa gropaje con na fissela a la spalin-a dla camisòla. Col di a smijava che tute le ghigne brute a fusso ambaronasse ’n tra cors Palestr e Pòrta Neuva, tuti coj ch’a scontrava a l’avìo n’aria da delinquent, ma mama a marciava lesta, drita coma na candèila, con na man an sël cheur për ëtnì ferm ij sòld. Rivà a la stassion la situassion a smijava fin-a pes: ëd sòlit na fomna da sola a sarìa staìta contenta ’d viagé con d’àutra gent, ma la cambrera a l’avìa contaje che, ëd vòlte ’n sël treno, ij borsareuj a riessìo a rubé ij pòrtamonede ’n tajand le giache ai viagiator, sensa fess-ne arcorze e donca col di mama a l’avìa cambià pòst tre vòlte për nen avèj gnun davzin.
Ël treno a l’era passà a la stassion ëd sò pais e la tentassion ëd calé për dé ’n basin a nòna a l’era stàita fòrta, ma ’l venditor a l’avrìa nen ëspetala për tant temp e a tocava dësgagesse. A ses e mesa ’d sèira a l’era rivà a destinassion, ma ’n sla piassa la përson-a che chila a spetava a-i era nen o magara a stasìa stërmà, donca a tocava për fòrsa serchela sensa dé tròp ant l’euj. An efet, virand lë sguard vers un canton pì scur, as vëddìa un biròcin con dj’òm ch’a ’ndasìo a vardeje ansima për peui slontanesse e dëscute ’nt tra ’d lor. Cola-lì a l’era la tìpica manera ’d fé ’d chi ch’a vendìa a la «borsa-nèira». Për n’àtim mama a l’avìa avù la tëmma che sò paltò a fussa gìa stàit catà da dj’àutri e a l’era ’ncaminasse a core ’nvers al biròcc brajand: «Un moment, speté i son mi ch’i l’heu da caté la ròba». Quand ch’a l’era rivà da mira a cola gent, n’òm a l’avìa ’mbrancala për un brass e ’n butandje na man s-ciassa ’n sla boca a l’avìa dit: «Tòta ch’a staga ciuto për carità. A veul mandene tuti ’n përzon?» «Nò che diane... i l’avìa pàu ch’a fussa tròp tard për caté... gnente d’áutr».
Quand che tuti e doi a j’ero arpijasse da lë sbaruv mama, an vardand da bin, a l’avìa arconossù l’òm dël biròcc, a l’era Gustin ëd la cassin-a dla Grangia e chila a capìa pròpi nen cosa ch’a l’avèissa da spartì chiel-lì con ij negossiant da stòfa. A cola mira l’òm a l’avìa dije: «Se vòstr sagrin a l’é col-lì a-i é pa gnun problema, tant con lor-là ch’i l’eve vist prima i soma nen rangiasse ’n sël pressi e la marcansìa i l’oma nen dëscariala. Ch’a ven-a a vëdde tòta». Maria a l’era avzinas se e a l’avìa vist che sota a la coverta ch’a stërmava la ròba da vende, a-i era nen soa stòfa ma ’n sach ëd gran, tanto pien ch’a stasìa manch gropà da ’nsima.
Gustin a l’avià dit: «A l’é ’n quintal bin bin bondos e a chila tòta i-j foma un pressi special».
Ant col moment a mama a l’era passaje dnans a j’euj soa vita ’ntera, da quand ch’a ndasìa a spass con nòno a quand che Menica a l’avìa mostraje a travajé ai fer; a l’avìa pensà ai frej al front, a Rita e ai sò vej che con col sach ëd gran a sarìo parasse da la fam për un bel pòch. Dë slans, sensa penseje doe vòlte, mama a l’avìa rëspondù: «A va bin i lo cato, ma voi im lo pòrti con ël biròcc a l’adressa ch’iv diso mi». Maria a conossìa la gent coma Gustin e a savìa che ’n dasend-je dël «voi» a l’era coma dije ch’a l’era ’n galantòm. Da nòstre bande col-lì a l’é sèmper ëstàit ël pì bel compliment che na përson-a a podèissa arsèive e donca Gustin a l’avrìa garantì cola comission a cost d’arzighé la vita. Mama a l’avìa pagà e l’òm, sensa conté ij sòld, a l’era ’ncaminasse ’nvers ca ’d mè nòno, passand për ij camp për pa scontré la milissia. Ant la neuit Lencio a l’era stàit dësvijà dal tambussé ’n sla pòrta e da la vos ’d Gustin ch’a crijava: «Padron! Lesto, deurbime ch’a pieuv!».
An efet na frisa d’umidità a calava ’nt cola neuit, ma a smijava nen ël cas ëd fé tanto ciadel, comsëssìa n’agiut a s’arfudava mai e dël rest, ant cola ca gnun a l’avìa mai butà ’l froj a la pòrta, donca ’l cartoné a l’era già bele che intrà da sol. «I l’heu ’n sach ëd gran da consëgné da part ëd vòstra fija» a l’avìa dit Gustin, ma nòno, ch’a savìa pròpi nì fava nì rava, a vorìa nen pijelo. «Mi i spetavo gnun sach donca i lo pijo nen». Për fela curta, apress ëd l’antërvent ëd Menica, ch’a l’era motobin pì dësgenà che sò òm, la facenda a l’era stàita dësdvanà e për col invern a ca dij mè nòno la farin-a a sarìa pì nen mancà. Mama a l’era artornà a soa sòlita vita an cors Palestr e quand che la cusinera a l’avìa ciamaje s’a fussa stàita bon-a caté ’l paltò chila a l’avìa rëspondù: «Sì i l’heu catà ’l pì bel dël mond, faìt ëd na stòfa ch’a scàuda fin-a ’l cheur». «Ëd lan-a?». «Nò... ëd gran...».
Luigi Lorenzo Vaira
Prim premi al «Concors dij Pignaté»ëd Castlamont 2019