Lenga piemontèisa/Gramàtica piemontèisa/Sintassi/Frase elementar e relative concordanse

Frase elementar e relative concordanse

Sogét e predicà

Ël përnòm verbal sogét

Na prima particolarità dël Piemontèis a ven da l'usagi dël përnòm përsonal verbal an fonsion ëd sogét, ògni vira che ant la frase a-i é un verb esplicit, gavà l'imperativ (e in meud impersonaj, as capiss). Son a veul dì che, cand a esist un sogét esplìcit ëd qualonque natura (nòm, përnòm ò locussion con fonsion sostantiva, etc.) la frase a l'ha doi "element sogét" che, natural, a deuvo arferisse a l'istéss "sogét real", che a fà ò a subiss l'assion. Sòn a l'é evident an manera esplìcita cand a-i son nen përnòm complement socià al sogét, coma ant le espression:

Mi i vado : (sogét esplìcit mi, përnòm verbal i) = (an Italian) io vado.

I vado : (sogét implìcit mi, përnòm verbal i) = (an Italian) vado.

Ël can a mangia e peui a bogia la coa : (ant la prima proposission Ël can a l'é sogét esplìcit e a a l'é përnòm verbal. Ant la sconda proposission a-i é mach a coma përnòm verbal sogét) = (an italian) il cane mangia e poi scodinzola.

As osserva costa ecession possìbil ma nen necessaria: Se na frase prinsipal a l'é seguìa da proposission corelà, unìe da la congiunsion e opura da virgola e fàite mach dal verb, e le assion esprimùe a son socià 'dcò an manera lògica, coma se a fusso dëscrite da na spécie 'd verb unich che a esprim n'assion multipla, antlora 'l përnòm verbal a peul esse nen butà ant ij verb sucessiv. I foma n'esempi:

Ël can a mangia e bèiv (ma 'dcò: ël can a mangia e a bèiv) = (an Italian) Il cane mangia e beve.

A dventa obligatòri 'l përnòm verbal se a-i é un complement, an particolar se a l'é socià a l'ëscond verb:

Ël can a mangia e a bèiv ël làit (andova ël làit a l'é complement ogét arferì a a bèiv) = (an Italian) Il cane mangia e beve il latte.

Se le doe (ò pì) assion a son nen an relassion fra lor, antlora 'l përnòm verbal sogét a torna obligatòri:

Un can a mangia, a cor, a deurm (andova le assion a son genériche, e nen corelà)= (an Italian) Un cane mangia, corre, dorme.

Ël përnòm përsonal interogativ sogét

N'àutra série 'd përnòm përsonaj che a esist nen an Italian a l'é cola dij përnòm përsonal interogativ. Costi as buto dòp ël verb a a-j s'unisso con un tratin. Cost ùltim, dle vire, a peul manché e verb e përnòm a formo na sola paròla (nen vàire giust, e për na tratassion pì completa, vardé la Gramàtica). Con ël përnòm përsonal interogativ, ël përnòm verbal a l'é pì nen necessari, dal moment che l'interogativ a fà l'istessa fonsion. Dle vire, macassìa, as peul trovésse. Esempi:

Còs veus-to?
Còs veul-ne?
Còs l'han-lo vorsù
Còs l'has-to fàit?
Andom-ne?
etc.

I notoma che a la sconda përson-a singolar, ël verb a l'é sempe ant la forma che a finiss an ...s, e che ant ij temp compòst ël përnòm interogativ a ven dòp ël verb ausiliar. I arpijoma sta ùforma pì sota për noté sò usagi con ij përnòm përsonaj complement.

Ël predicà (verbal e nominal) e soe concordanse

A-i son nen diferense "lògiche" fra Italian, Fransèis e Piemontèis a cost propòsit, an particolar cand la proposission a l'é "elementar" (sensa complement). Ël predicà verbal a concòrda an përson-a e nùmer con ël sogét, ël predicà nominal, and as àplica, a concòrda 'dcò an géner (la concordansa an géner për ij sogét multipl con diferent géner a deuvra j'istesse régole italian-e e fransèise). A venta giusta noté che an Piemontèis a-i son nòm coletiv che a peulo esse considerà pluraj contut che a l'abio na forma singolar, coma pr'esempi "gent" che a peul rese 'l verb al plural. Lòn che i l'oma vist a val ëdcò për ël partissipi passà dij temp compòst dël predicà verbal, cand ël verb a l'é intransitiv e a deuvra l'ausiliar "esse". Pr'esempi:

Mi i vado, chièl a l' é andàit, chila a l'é andàita., mentre anvece chièl a l'ha beivù, chila a l'ha beivù.

A venta fé n'osservassion a propòsit dël predicà nominal e dël predicà verbal passiv (che a sotantend un complement d'agent, esplicit ò nò).

An Piemontèis, sovens, ël partissipi passà a l'é nen ëdcò agetiv: pr'esempi an Italian la paròla "stretto" al'é partissipi passà e agetiv, mentre an Piemontèis "strenzù" a l'é 'l partissipi passà e "stèit" a l'é l'agetiv.

La frase italian-a "L'anello è stretto" a peul indiché lë stat dl'anél (sogét, còpula, predicà nominal), opura n'assion subìa da l'anél, con agent sotintèis (sogét, predicà verbal passiv). An Italian as para costa incertëssa, cand a l'é necessari, dovrand, coma còpula, 'l verb "venire" anvece 'd "essere", e donca "L'anello viene stretto". An Piemontèis sòn a l'é nen necessari e a l'é gnanca adat. An efét:

L'anél a l'é strèit (ëd sicur sogét, còpula, predicà nomin.) as arferiss a në stat dl'anél.

L'anél a l'é strenzù (ëd sicur sogét, predica verbal passiv) as arferiss a n'assion subìa da l'anél.

Na frase coma L'anél a ven strèit a son-a mal, ma a indicrìa che l'anél a "dventa" strèit (ancora predicà nominal, contut che 'n pòch particolar).

Na frase coma L'anél a ven strenzù a ìndica 'ncora n'assion subìa da l'anél, ma a-i é ridondansa d'anformassion e n'usagi nen sò dël verb "ven-e".

I arcordoma che an Piemontèis as deuvra n'ùnica forma 'd passà che a comprend : passà davzin, passà lontan e trapassà lontan. Passà e trapassà lontan, com i l'oma già dit, a-i son ma sò usagi a l'é mach an cas particolar (magara an poesìa) da a-peu-pré dosent ani (a serv, macassìa a conòsslo ant jë scrit fin-a a tut ël '700).

Na particolarità

La forma italian-a enfàtica: "sono io che .... ! an Piemontèis a peul esse traduvùa an doe forme echivalente: "I son mi che .....!" opura "A l'é mi che ....!" an manera davzin-a al fransèis "c'est moi que ... !". Sòn a val ëdcò për j'àutre përson-e: a l'é ti che ...!, a l'é chiel ...!, a l'é noi che ...!, ... e via fòrt. Sta sconda forma a l'é la pì dovrà an Piemontèis.

Atribut e Aposission

Ëdcò an cost cas a-i son nen gròsse diferense rispét a Italian e Fransèis. Coma régola, l'agetiv qualificativ a ven dòp ël nòm che a qualìfica, gavà quàich agetiv che a l'é 'd sòlit dovrà prima dël nòm. Costi a son "aut, bon, brav, cativ, gram, pòver, sant". Coma as dis ëdcò an gramàtica, quaidun ëd costi agetiv a peulo modifichésse second l'inissial dla paròla ch'a ven dòp.

A val la pen-a fërmésse un pòch sla paròla "pòver", che a peul esse sostantiv ò agetiv, con un comportament diferent.

Coma sostantiv mascolin a l'é invariant al plural: "Un pòver a l'ha nen vaire da stërmé, - Ij pòver a l'han pòch da rije" . Coma sostantiv feminin a l'é "pòvra, pòvre" ma a l'é motobin pòch dovrà, e as preferiss socéje un mòm e dovrélo coma agetiv (pr'esempi "pòvra dòna").

Coma agetiv, se a ìndica na përson-a ch'a l'ha da bzogn as deuvra 'd sòlit dòp ël sostantiv, nopà se a l'é dit ans sens ëd comiserassion e magara an sens da pijé 'n gir, antlora a l'é sempe prima dël sostantiv. Ël mascolin singolar a l'ha tre forme: "pòver, pòvr, pòr," mentre 'l plural a l'é: "pòvri". Al feminin a fà "pòvra, pòvre" an ordin për singolar e plural.

La forma mascolin-a "pòver" a l'é cola che as deuvra cand a ven dòp ël nòm. La forma mascolin-a "pòvr" a l'é cola che as deuvra cand a ven prima ël nòm, e cost a comensa con vocal. La forma mascolin-a "pòr" a l'é cola che as deuvra cand a ven prima ël nòm, e cost a comensa con consonant. (N'òm pòver, un pòvr òm, un pòr diao).

Com an Italian, a esisto agetiv che a cambio significà se a son butà prima ò dòp dël sostantiv: "n'òm grand, un grand òm".

D'àutre particolarità a son notà an gramàtica opura fra le espression idiomàtiche piemontèise. Se a son arferìe a spessifiche paròle, a son notà ant ël dissionari.

Cand l'aposission a l'é un titol coma Monsù, Sgnor, Dotor, Magister, Baron, e via fòrt, a-i é quàich particolarità ant l'usagi piemontèis.

An Italian "Signore" as deuvra tant për indiché "Monsù" coma për "Sgnor" opura "Sor", opura 'dcò "Signor, Nosgnor", che an Piemontèis a son apelativ riservà a Dé. I arcordoma che an Piemontèis "Monsù" as arferiss a la përson-a (ch'a sìa ò nò në sgnor) mentre "Sgnor" e "Sor" as arferiss a sgnorìa, e a peul esse un titol ëd rispét.

An Italian "Signora" as deuvra tant për indiché "Madama" ò "Madamin" coma për "Sgnora" opura "Sora". Ëdcò sì "Madama" e "Madamin" as arferisso a la përson-a (ch'a sìa ò nò na sgnora) mentre "Sgnora" e "Sora" as arferisso a sgnorìa, e a peulo esse un titol ëd rispét.

L'italian "Signorina" an Piemontèis as traduv con Tòta, Totìn-a, Matòta

Vardoma sì sota méj l'usagi piemontèis ëd coste paròle e dij tìtoj académich e nobiliar.

- I arciamoma sùbit la diferensa fra Madama e Madamin, che an Italian a son tute doe "Signora". Fin-a a quàich desen-a d'ani fà, la fomna a pijava 'l cognòm dël marì. Se donca 'l marì as ës-ciamava Pautass, la fomna a dventava Pautass ëdcò chila. Ma 'dcò la madàna, mare dël marì, as ës-ciamava Pautass. La madòna, padron-a 'd cà ò comsëssìa pì àuta an gré, a dventava Madama Pautass, mentre la nòra a pijava 'l pì modest, ma pì giovo, apelativ ëd Madamin Pautass. Na fomna nen marià a l'é Tòta opura "Matòta" a qualonque età. L'apelativ Totin-a a l'é për fijëtte giovo, ma pì nen masnà.

- "Sor" e "Sora" as deuvro mach socià a tìtoj e nen a nòm: Sor dotor, Sor magister, Sor cont, Sor cavajer, Sora Baron-a, Sora profesorëssa. Ant ël discors diret (vocativ) a son sensa l'artìcol, mentre ant ël discors indirét a l'han l'artìcol : "Sor magister, peul-ne seurte? - Cerea, sor cavajer! - La sora baron-a a veul vëddve.. A propòsit ëd costa frase e 'd cole ch'a jë smijo, la costrussion piemontèisa pì giusta a l'é cola 'd buté l'artìcol fra l'apelativ e 'l titol, vis-a-dì : Sora la baron-a a veul vëddve (i na parleroma torna).

- "Sgnor" e "Sgnora" as deuvro pì che tut, coma agetiv ò coma nòm, ant ël sens ëd signorìa e nen com apelativ ant ël discors diret, gavà che ant le locussion : Sì sgnor, No sgnor, Si sgnora, No sgnora.. As treuvo an proposission coma Madama Pautass a l'é propi na sgnora. opura Sgnora la Contëssa sta matin a l'é dësvijasse 'd brut.

- "Monsù" e "Madama, Madamin", sensa l'artìcol, a son dovrà con ij nòm. Monsù Pautass, Madama Pautass. Se a ven-o dovrà socià a tìtoj, antlora la costrussion a smija a cola dovrà an Fransèis: "Monsù l'avocat, dotor Pautass", "Madamin la dotorëssa", e as buta nen l'artìcol dnans a "monsù, madama, madamin"

An Piemontèis, a j'amis, somà e ai parent as dà dë: "ti". A j'àutri as dà dël "chièl". A le përson-e 'd rispét e a chi a l'é motobin pì ansian as dà dël "voi" ("voi" e nen "voiàutri", che a l'é mach n'efetiv plural).