Lenga piemontèisa/Gramàtica piemontèisa/Grafìa e fonologìa

Artorn

---

1 Grafìa e fonologìa

La grafìa ch'i dovroma ant la WikiSorgiss a l'é la grafìa piemontèisa moderna (o grafìa dij Brandé), soagnà da Pinin Pacòt e Andrea Viglongo^[1]. Ël Piemontèis a l'é scrit da a-peu-pre 850 agn. Vèra che a l'é nen sempe stàit ëscrit a la midema manera, ma da almanch 150 ani a l'ha na grafìa che i podoma ciamé clàssica, vist che a l'é cola dovrà da ij pì avosà autor an lenga piemontèisa. E peui, vers ël 1930, sta grafìa a l'é stàita normalisà (a veul dì butà a nòrma, vis-a-dì che a son stàite butà 'd régole) e pijà da tuti coma ufissial^[2].

Alfabet

L'alfabet piemontèis a l'ha 25 litre, dont 7 a son vocaj. Ij son vocaj bin distint a son, macassìa, 9 se i tnoma present ij doi son motobin diferent dla "e" duverta e sarà, e 'l son dël ditongh "eu", com i vëddroma. Dle vire 'l ditongh "eu" a ven considerà coma n'àutra vocal, e parèj, an cost cas, l'alfabét a l'avrìa 26 litre con 8 vocaj. Arportoma l'alfabet chi dovroma ambelessì për stabilì l'ordin alfabétich (vocaj an nèir):

a, b, c, d, e, ë, f, g, h, i, j, l, m, n, o, ò, p, q, r, s, t, u, v, z.

A-i é peui ël grop eu ch'a son-a coma la eu fransèisa. Esempi: feu ( "fuoco"), cheur ("cuore")^[3].

Vocaj

Le vocaj a e i a son-o ëd régola coma an italia, mentre la vocal u a son-a coma la u fransèisa.

Esempi: dur (duro); muraja (muro).

La vocal o a rapresenta, an piemontèis, ël son ch'a l'ha la vocal u an italian: costa-sì a l'é n diferensa ch'a peul confonde e a venta feje atension. Pioma, pr'esempi le parole conté e core: la o as les parèj dla u italian-a (e donca, coma s'a fusso scrite, con grafìa italian-a "cunté" e "cure"). A toca però sùbit noté che quandi che la o a pòrta ansima l'acent^[4], antlora as les midem dla o duverta italian-a. Esempi: mòl, còl, fòrt, etc. Foravìa 'd dontrè vocaboj pijà da l'italian, ël son dla o (com an colla, roba) an piemontèis a l'é mach sempe acentà. Ch'as fasa donca atension che, scrivend an piemontèis, col (lese "cul"), a veul dì "quello" e anvece còl a veul dì "collo".

A sarìa tròp longh, ambelessì, spieghé ij motiv ëd sa particolarità gràfica dël piemontèis, ma le rason a son ëstòriche e etimològiche.

Esercissi n. 1

Ëdcò la vocal e a l'é 'n pò dròla. Quand ch'a pòrta l'acent ansima al fond ëd na paròla, as ëscriv é se a l'ha 'l son sarà com ant ël vocàbol pé ( "piede"), e as ëscriv è s'a l'ha 'l son duvert com ant ël vocàbol cafè.

Ant j'àutri cas, d'abitùdin, l'acent as buta nen, ma la vocal e as les sarò (visadì parèj dla e 'd pé) s'a l'é a la fin ëd la sìlaba; e anvece as les è parèj 'd cafè) se la sìlaba a finiss con na consonant.

Esempi: pera "pietra", la i a l'é final ëd sìlaba, e donca as les sarà (é); pento "pettine", la sìlaba a finiss con na consonant e donca la e as les duverta (è).

A venta, però, dì sùbit che a-i son motobin d'ecession e 'dcò che la pronunsia dla e a varia, an cheich vocaboj, da pais a pais. A l'é mach la pròtica ch'a peul mostré a pronunsiela e scrivla giusta.

Anfin a-i é la e scura o muta, cola ch'as ëscriv con doi pontin ansima, ë, e che an italian a-i é nen. La ë a-j ësmija a la e muta fransèisa e a l'é col son ch'as sent ant le paròle piemontèise chërde (credere), vëdde (vedere)=, fërté (fregare), etc. Për le nuanse 'd pronunsia legerment diversa da 'n pais a l'àutr la ë an arciama 'l son ëd la sesta vocal anglèisa. An efet cost son a peul avzinesse ora a la eu, ora a la u, ora a la o, ora a la a, anche an dipendensa da la posission ch'a ten ant la paròla. A venta noté che soens la "e" muta a ardobia 'l son dla consonant ch'a-j ven dapress. A s'ardòbia nen quand che dòp la "ë" le consonant a son doe. Esempi: fërté (fregare), chërse (crescere), fërfoj (frugolo).

Esercissi n. 2

Ditongh

Ij ditongh e tritongh a peulo esse considerà coma vocaj compòste e a peulo esse fòrt ò doss, com an tute le lenghe neolatin-e. Dàit ël caràter dë ste nòte, i arportoma mach le régole le pì amportante dla pronunsia 'd coj che a presento 'd particolarità.

Ij ditongh fòrt a son: ià, ié, iò, ieu, iù, oà, oé, uà, uè, uì.

Esempi: fià (fiato), fié (fico), piòta (zampa), pioré (piangere), fieul (figlio), fiùsa (fiducia), quaté (coprire), coefa (velo), quand (quando), quèich (qualche), aquist (acquisto).

Ij ditong doss a son: ài, àu, èo, èi, òi, eui, ui.

Esempi: mai (mai), causé (causare), càod (caldo), bèive (bere), còj (cavolo), voit (unto), pòis (pisello), deuit (garbo), sùit (asciutto), etc.

A-i resta da fé noté la diferensa tra 'l ditongh ua e 'l son distint dël grip vocàlich ùa. Ant el ditongh ua (ch'as dovra mach dòp la q coma ant le paròle quand, qual, etc.) la u a l'ha 'l son italian, mentre che la u dël grop vocàlich ùa as les a la piemontèisa com ant le paròle crùa, lesùa, (plural crùe, lesùe). As costuma 'dcò scrive ua o ue con son coma 'n italian an pòhi d'àutri vocàboj coma guèra (che però as podrìa scrivse 'dcò goèra).

Fàuss ditongh

Quai vòlta la vzinansa dle vocaj che ëd régola a son ditongh, es. poé e poà da pové e povà (potare, potato), a l'é causà da l'elision ëd na consonant. An cost cas a fà nen ditongh (fàuss ditongh).

Tritongh

An piemontèis a son: 'iài, iào, iàu, ièi, ieui, etc.

Esempi: piàit (preso), biaoté (dondolare), piéjlo (prenderglielo), fieuj (figli), ecc.

Consonant

J

La pìi part dle consonant an piemontèis a son-a coma an italian. Le particolarità da noté a son coste: la j a l'ha su për giù 'l midem valor ëd la i inissial ëd l'italian ieri o dla final ëd mai; esempi piemontèis a son: braje, faje, maja, paja, etc. As costuma scrive la j anche ant le paròle andova la i intervocàlica as pronunsia pen-a pen-a. Esempi: fija (figlia), e rije (ridere).

Ant l'impërfet indicativ e ant ël present condissional dij verb la "i" dla desinensa a l'é sèmper acentà: ìa, ìe, ìo. Esempi: fasìa, fasìe, fasìo; farìa, farìe, farìo; etc. As dev nen ëscrive "fasija, fasije, fasijo" combin ch'as senta dì parèj da quàich part.

Esercissi n. 3

N

Un son caraterìstich dël piemontèis a l'é col ëd la n velar o faucal ch'as sent ant la paròla cusin-a (cucina). Për nen confondla con la n dental, as ëscriv con un tratin dapress. Esempi: lun-a, cun-a, von-a, etc. Sto son-sì a manca an vàire part dël Piemont, mentre che ant ël Monfrà as sent combinà con la n normal e a diso galin-na, bon-na, lòn che dontré sécoj fà as costumava 'dcò a Turin. Costa combinassion dij doi son dla "n" as manten an piemontèis ant le paròle ch'as ëscrivo con la n dobia, con o sensa 'l trat d'union. Esempi: annamoresse, annivolesse ch'as pronunsio e a peulo scrivse. an-namoresse, an-nivolesse".

A la fin ëd na paròla, la n scrita a l'ha sempe un son velar, mentre anvece as ëscrivo doe n quand che 'l son a l'é dental. Consideré costi esempi: le càmole a dan ëd dann ai plissé (le tarme causano danni ai pellicciai); i veuj un tòch ëd pan, nen ed pann (voglio un pezzo di pane, non di panno), dova a l'é ciàira la diferensa tra dan e dann, pan e pann, così coma tra ton (tono) e tonn (tonno), tra an (in) e ann (anno), etc.

A val la pen-a noté che 'l son ëd la "n" dabans le consonant "b" e "p" a dventa e a së scriv "m". Esempi: ampipé (nen anpipé), ambianché (nen anbianché). Sòn, combin che la pronunsia a conserva l'arson ëd la "n" e 'dcò combin che tanti scritor dij sécoj passà a la scrivèisso.

Esercissi n. 4

S

A l'é nen fàcil amprende a scrive bin an piemontèis ij vàire son ch'a l'ha la "s". A venta noté ch'a-i é na s ansidita sonora: a l'é cola ch'as sent an italian quand ch'as dis rosa, e ant ël piemontèis reusa. La s sonòra as ëscriv sempre s, gavà quand ch'a l'é al prinsipi 'd na paròla o drinta a na paròla ma dòp ëd na consonant, che antlora as ëscriv z. Esempi: cheuse (cuocere), mesa (mezza), zanziva (gengiva), monze (mungere), ponze (pungere), ronze (cespugli di spine), etc.

A-i é peui la s ansidita sorda, ch'a l'é cola ch'as sent an italian sapere e an piemontèis sapa. La s sorda ij piemontèis quand ch'a parlo italian a la dovro quasi mach an prinsipi 'd paròla (an mes a na paròla a pronunsio sèmper la sonora. An piemontèis, però, la s sorda as treuva sovens ëdcò ant ël còrp ëd na paròla e antlora as ëscriv ss. Esempi: lassé (lasciare), possé (spingere) [da nen confonde con posé (posare)], passé (passare), massé (uccidere).

A la fin ëd na paròla, as peul sentse tant la sorda che la sonora: la sorda as dovrìa scrivse ss, ma sovens as ëscriv mach s, ëdcò perchè la pronunsia a cambia. La s inissial ëd paròla e anans a consonant, as pronunsia dossa o sonora danans a b, d, g, l, m, n, r, v: as pronunsia fòrta o sorda danans a: c, f, p, q, t.

Da noté la combinassion s-c ch'as dovra për ëscrive 'l son dla s com an: scàtola seguì da col dla c com an cesa. Esempi a son: 's-ciapé, ras-cé, mas-c.

Esercissi n. 5

C e G

La c palatal cola d'italian celare', pemonèis ciman, etc.) quand ch'a ven a trovesse a la fin ëd na paròla, as ëscriv cc, coma, pr' esempi, contacc'. A peul capité ch'a ven a trovesse dëdnans a n'àutra consonanti ant ël còrp ëd na paròla, e alsora as ëscriv c con un tratin darera, coma marcc-rai (camminerò) e spacc-rai (pulirò), etc. An costi cas, però, as podrìa 'dcò scrivse marcërai, spacërai (e antlora la ë a sarìa tut afàit muta), opura marcerai e spacerai con as dis ëdcò sovens, con tut che men-o bin.

Lòn ch'as é disse për la c palatal a val ëdcò për la g palatal (cola dl'italian gelare, piemontèis gënner etc.). As ëscriv donca magg (maggio), ragg (raggio), etc.

La c e la g dure (italian casa, gola) quand ch'a son finaj, as ëscrivo ch e gh. Esempi: Mach, strach, lagh, etc. Dësnò as ëscrivo coma an italian.

Esercissi n. 6

V

A-i resta mach pì da noté quàich cita particolarità a risguard ëd la v. A-i son dij cas ch'as ëscriv v con tut ch'as pronunsia pì u che v. Sòn a càpita pì che tut a la fin ëd serte paròle, coma luv (lupo), ativ (attivo), cativ (cattivo). As ëscriv la v ëdcò ant el còrp ëd na paròla për ed rason etimològiche contut ch'ant la pronunsia as senta nen o as senta pen-a pen-a. Esempi a son rova (ruota), suvé (asciugare), savon (sapone), etc. A sarìa nen ësbalià scrive: roa, sué, saon, ma as costuma 'd pì scrive con la v. Quandi che la v as treuva prima 'd na consant, a l'ha sovens ël son ëd la u ëd quand: parèj as ëscriv: gavte, lavte, etyc. përché l'infinì a l'é gavé, lavé, con tut ch'as pronunsia: gàote, làute (ma a sarìa franch ësbalià scrive përparèj).

Esercissi n. 7

Acentassion

Ëdcò an piemontèis as costumo doi tipo d'acent^[5]. A son col aùss coma an é e col grev coma an è.

L'acent aùss as dovra mach ansima a la vocal é [e 'dcò ansima a la o ma mach quand ch'a l'é final ëd paròla o ant la tersùltima sìlaba, coma an róndola (rondine)]. Ansima a tute j'àutre vocaj, quand ch'a l'é necessari, as marca l'acent grev.

Le régole a son coste:

1. A toca marché l'acent quandi che na paròla a finiss con na voca acentà, coma café, caté, sofà, paltò, batù, bisó.
2. Le paròle ch'a finisso an consonant e ant ël grop vocàlich eu ëd sòlit a l'han l'acent tònich an sl'ùltima vocal e donca a fà nen da manca 'd marchelo. Esempi content, tocabeu.
3. An coj cas che anvece, l'acent a casca an sla penùltima as ëscriv: làder, quàder, etc. për nen ch'as lesa ladèr, quadèr, etc.
4. L'acent as ëscriv sèmper an sle paròle ansidite sglissante (sdrucciole) visadì cole ch'a l'han l'acent tònich an sla tersùltima sìlaba. Esempi a son: régola, càndia, stiribàcola, smìngola, etc.
5. L'acent as buta an sël ditongh ei quand che la e a l'é doverta: piemontèis, mèis, pèis, etc.
6. A càpita 'dcò 'd dovej scrive l'acent su certe paròle ch'a fan ecession coma guèra, amèra, e as peul, vorendlo, scrivlo cò ant le paròle ch'a finisso an el o et për signé 'l son dovert o sarà dla e: bochèt, lét, bordél etc. An costi cas, però, as peul benissim fene sensa.
7. Anfin, l'acent a l'é necessari për distingue cole paròle 'd sens divers ch'as ëscrivo istesse; a son pòche e i arcorderoma mach dà, sà, fà, che a son ëd verb e a van distint da sa (questa), da (preposission), 'fa' (nòta musical), là (averbi), e la (articol); frà (frate), frà (inferriata) e fra (congiunsion).
8. A costuma scrive l'acent ansima a mè (mio) (divers da mé ch'a veul di 'parèj o coma).

Coma régola general, ch'as arcòrda che ant le paròle ch'a finisso an consonant l'acent tònich a casca an sl'ùltima sìlaba, nopà che ant le paròle ch'a finisso an vocal a casca an sla penùltima: an costi cas-sì l'acent as buta nen, përchè a l'é nen necessari.

Esercissi n. 8

Ël tratin

An ëscrivend an piemontèis, as dovra bastansa sovens ël tratin o tredunion con an fransèis. A venta dì che 'd régole fisse a sto propòsit a son mai dass-ne, ma a conven te-se a coste:

1. Ël tratin as dovra për unì j'averb ëd leu sì, là e lì quand ch'a ven-o dòp d'un sostantiv o 'd n'agetiv. Esempi: Cost cit-sì a l'é brav; col-lì a l'é mè frel; dame ës lìber-là; sta fomna-lì a l'é travajeura; sto can-sì a mòrd pa; etc. A sarìa nen n'eror se un a dovrèissa nen ël tratin and esti cas-sì, ma a smija mej dovrelo për ciarëssa.
2. A l'é anvece obligatòri dovré 'l tratin ant j'espression coma a-i é (c'è=, e a-j dà (gli dà). A venta noté che i a l'é n'averb ëd leu (a corespond al latin ibi, fransèis y), mentre che j a l'é 'n pernòm përsonal.

Foma d'esempi: stassèira a-i é pòca gent; a-j lo dà a sò frel; quandi ch'a-j ved, a-j lo dirà; a-i é pa da manca che a-j lo daga, etc. Noté 'dcò costi esempi: i-j lo diso nen (non glielo dico); i-i ven-o nen (non ci vengo); i-j conto pa dë stòrie (non gli racconto mica delle frottole); doman i-i sarai nen (domani non ci sarò), etc.

Esercissi n. 9

Particolarità grafiche

A venta fé present ste tre particolarità dla grafìa piemontèisa:

1. Ël pernòm personal ch'a veul dì "io" as ëscriv i (i leso, i travajo), contut che a Turin as pronunsia pitòst e.
2. L'articol determinativ masculin plural as ëscriv ij, contut che la j as senta nen, për nen confondlo con ël përnòm i (io), e l'averb i (ci, vi). Dëdnans a na vocal, però, as ëscriv "j'" (j'amis, j'avocat') e dëdnans a s impura as dovra jë (jë student, jë scarpon).
3. Quand che na paròla ch'as ancamin-a con s impura (s?? pì n'àutra consonant, a veul prima e tacà na ë prostética. Esempi: as dis na stèila, ma set ëstèile. Àutri esempi: mi i scrivo, ti it ëscrive, na canson veja, na canson ëstraca.
4. La pròstesi, ch'a sarìa la gionta 'd na ë as fà 'dcò dëdnans a pòche paròle ch'as ancamin-o con dij grop consonàntich ch'a son mal a pronunsié, coma dn, fn, etc. (esempi: doi edné, sinch ëfnor). Ecessionalment, la còsa as verìfica 'dcò ant la locussion ant ëcà (in casa), che però as peul cò' scrivse antëcà.

Esercissi n. 10

Coma scrive ij son: ai, a-i, a-j, aj

I pensoma necessari arciamé l'atension sël coma scrive ij son: ai, a-i, a-j, aj:

1. ai = preposission articolà (prep. art. italian-a = ai, agli). Esempi: parlé ai fieuj (parlare ai figli).
2. a-i = përnom përsonal "a" e l'averbi ëd leugh "i". Esempi: a-i son doi cit (ci sono due bimbi).
3. a-j = pernòm personal "a" e 'l "përnòm përsonal "j" a l'acusativ (tersa përson-a plural) o al dativ (seconda përson-a singolar o plural). Esempi: lor a-j carësso (essi li accarezzano); chiel a-j veul bin (lui gli vuole bene; egli vuole loro bene).
4. aj = sostantiv (italian = aglio).

A l'é bin fé noté ancora l'uso dl'averbi ëd leu "i" (ci, ivi), danans ai verb e an combinassion con ël përnòm përsonal verbal. Cost averbi a veul unì al përnòm personal verbal ch'a lo preced con un trat d'union.

1. i-i (esempi: mi i-i son (ci sono), noi i-i soma (noi ci siamo), voi i-i seve (voi ci siete); mi i-i vado (io ci vado).
2. a-i (esempi: chiel a-i é (lui c'è), lor a-i son (loro ci sono), chiel a-i andasìa (lui ci andava).

Com as ved dal prim esempi, l'averbi "i" danans a le terse përson-e dël verb "esse" a fà casché la parolin-a caverbial "l"; mentre ant lë sconde përson-e la "i" as ardobia dòp ël pernòm përsonal verbal: it i-i, esempi: ti it i-i ses (tu ci sei), se it i-i fusse (se tu ci fossi). a fà ecession l'imperfet indicativ che - foravìa dla tersa përson-a singolar - a cambia nen avend la j, ch'a lo caraterisa, già sens locativ: esempi: mi i j'era (io ero e io c'ero); ti it j'ere (tu eri e tu c'eri); noi i j'ero (noi eravamo e noi c'eravamo); voi i j'ere (voi eravate e voi c'eravate); lor a j'ero (loro erano e loro c'erano).

Paròle con inissial im, in, an, an

An piemontèis as treuvo 'd paròle con inissial in o im e an o am (e 'dcò ën o ën) ch'a corispondo tute a paròle italian-e con inissial in o im. Ël dovré na fòrma pitòst che l'àutra a ven detà dal son final ëd la paròla ch'a ven prima. A në smija, però, për la precision, che ant lë scrive coste paròle, as deuv ten-e cont che:

1. Quand che la in o la im a l'ha sens ëd negassion (es.: infinì, indispòst, impërfet, impossìbil) a l'é giust ëscrive in' o im (e nen an o am).
2. Quand che, al contrari, la in e la im a l'ha sens locativ (es.: ancontré, anciodé, anvisché, ancutì, anciarmé, anvece) a venta scrive an o am (e nel im, o in).
3. Serte paròle, peui, a preferisso la fòrma etimològica original e a së scrivo mej con la in o la im inissial (es.: invern, impression, indiché, incident, incert, interior, inferior, intern).

La fòrma 'ën, ëm, a peul pijé 'l pòst tant ed la fòrma an in, im, che 'd cola an an, am (mai, però, dla in, im etimologica), combin che ant lë scrive a ven-a dësconsilià.

Nòte

1. La grafìa piemontèisa a l'é un pòch "dròla", parèj coma soa pronunsia. Dal moment però che macassìa 'l Piemontèis a l'é scrivù da eutsent agn, a l'é nen ël cas d'anventene n'àutra, coma sovens, anvece, a càpita a jë "scritor dla dumìnica", che dle vire a san gnanca che a-i sia na lenga piemontèisa (an propòsit vardé: Consèj d'Euròpa - Strasburgh 5 november 1992 - STE 148 - "Charte Européenne des Langues Régionales ou minoritaires"e Consèj d'Europa - 1981 - Rapòrt n. 4745, che a arconoss ël Piemontèis coma lenga regional 'd minoransa da tué. Parèj a lo arconòss ëdcò l'UNESCO), che sercand ëd fé vëdde coma as pronunsio le paròle (che anvece a l'han soa grafìa) a scrivo 'd bojade da fé sgiaj. (a l'é com a serchèisso dë scrive an Italian l'Inglèis ò 'l Fransèis parèj com as pronunsio: Esempi d'Inglèis parèj -   ies sör iu ar rait indiid iesterdei uos a reini dei, ai uos in de strit end ai uos ol uet diu tu de evi rein - Esempi 'd Fransèis parèj -   mon scer amì se sui tre-s-örö de te vuar sürtu parscö se te duà dì cö .... Ij nòstri scritor dla dumìnica a arduvo a sòn ël Piemontèis (e nen mach col, a basta vëdde serte publicassion scrite an Patois, an manera da fé sgiaj, con diéresi da 's për tut - ma i l'eve mai vist na diéresi an fransèis, ... e 'l Patois a je smija nen, magara mach un pòch? le lenghe as peulo nen anventé dla minuta !!!)
2. A l'é nen na scusa ch'a ten, cola che 'l Piemontèis gnun a lo mostra, përchè a l'é nen vèra.
3. Sì 'l ditongh eu a l'é nen considerà na vocal andipendenta, ma giusta un ditongh. Na manera 'd fé intré coma vocal sto ditongh a l'é col che doma sì sota. L'ordin alfabétich a l'é, miraco, pì piemontèis, ma manch imedià. a, b, c, d, e, ë, f, g, h, i, j, l, m, n, n-, ò, eu, p, q, r, s, t, o, u, v, z.
4. As preferiss dì "acent" quand as veul indiché ël segn gràfich butà ansima na vocal al fond ëd na paròla, e "acsan" per indiché 'l timber o la cadensa dla vos. Es. acent acut o aùss, acent grev; acsan monfrin, canavzan, langareul etc.
5. An piemontèis, gavà la litra ë che i l'oma vist ch'a l'é na litra da 's për chìla e nen na e acentà, as deuvro nen la diéresi, l'acsan circonfless, la tilde e la sedija, ma as deuvro mach l'acsan grév, l'acsan aùss e 'l tratin.