Lenga piemontèisa/Gramàtica piemontèisa/Elision e apòstrof

Elision e apòstrof

L’argoment a col ëd l’apòstrof ch’a ven dovrà an vàire ocasion ch’i andoma a elenché:

As buta an sostitussion ëd na vocal an testa a j’artìcoj «ël, un» o le preposission «al, an, ëd». Foma d’esempi tant për capisse mej:

Forma antrega

Mi i l’hai ëd pom ross.
Mè quàder a l’é ël pì bel
Andé an sël pont
Lor a l’han finì un gir
Va a catete un cassul
Noi i soma andàit an piassa

Forma scursà

Mi i l’hai ’d pom ross
Mè quàder a l’é ’l pì bel
Andé ’n sël pont
Lor a l’han finì ’n gir
Va a catete ’n cassul
Noi i soma ’ndàit an piassa

Quand ch’a l’é ch’as peul butesse l’apòstrof nopà dla vocal? La régola a l’é assè sempia, sbaruvomse nen. L’apòstrof al pòst ëd la vocal as peul butesse (e a l’é an géner la mej còsa da fé) quand che la paròla anans a finiss con na vocal. Se la paròla anans a finiss con na consonant (e con le consonant as considera ’dcò la «J» ch’a l’é na semi-consonant) a venta scrive tut complet, dzortut se la paròla o l’artìcol a s’ancamin-o con la «ë».

A l’é bon segn se quaidun ëd vojàutri a veul ciameme ’l përchè. Mi, che an fond i son sì ’n piantin d’erba brusca ma ’dcò con na frisa ’d bon cheur, i vë smon-o lòn ch’a l’avìa scrivù ’l médich Morissi Pipin ant soa «Gramatica Piemontese» dël 1783 e ch’a l’avìa dedicà a sua Altezza Reale Maria Adelaide Clotilde Saveria di Francia Principessa di Piemonte. An costa ch’a l’é sensa dubi la pì veja fra le gramàtiche piemontèise, a pàgina 15/16, ant ël Capo III «Articoli, segnacasi, generi, e declinazioni», ant la vos ëd le «Declinazioni degli articoli- Articolo definito», a scrivìa parèj: «Avvertasi. Primo. Che in luogo della ę muta (cola che noi ancheuj i marcoma con ël grafema ë) formante in colla l l’articolo ęl ben sovente sentesi un suono picciolo, ed oscuro, ed analogo all’apostrofo degli Italiani, in questo caso in vece della suddetta ę muta si porrà un apostrofo, e si scriverà ’l, come ’l Re,’l Prinsi, ec.»

Ël bon Pipin a l’é dësmentiasse dë spieghé la facenda dla paròla prima ch’a dev finì con vocal, ma peui, miraco a l’é sdasne o a l’avìa nen veuja dë scrive doe vire la midema papardela, a cor ai arpar a la vos «Articolo indefinito» con costa precisassion (sèmper a pàgina 16): «In questo articolo talvolta non si pronunzia alcuna vocale, né semivocale, ed è alloraquando o la parola antecedente termina, o la susseguente pricipia per vocale, ed in tal caso si preporrà nel primo un apostrofo alla n, e si posporrànel secondo, come l’è ’n bon Medich, l’ha ’n brav Avocat, n’Abate, n’Esorcista, ec.»

Costa règola a l’é peui stàita tenùa bon-a dai compilator ëd le gramàtiche ch’a son ëvnuje apress e a val ancora ancheuj.

Dato che l’aptit a ven mangiand, a l’é peui spantiasse la costuma ’d sëmné j’apòstrof coma ch’as sëmno ij sarsèt e jë spinass, visadì a la spatarada. Donca i podoma trové ant jë scrit l’apòstrof butà al pòst ëd la a ’d j’averb ant, al, andoa, ansema, ansima, andrinta e an, al pòst ëd la u dël nùmer un e via fòrt con d’autre situassion andoa ch’a-i sio d’element ëd la scritura ch’a l’han (boneur o dësgrassia) la vocal inissial. Tant për nen perde la man a-i son ëdcò ’d përson-e ch’a fan la midema sostitussion (abreviassion) a le paròle ch’a ancamin-o con vocal quand ch’as treuvo apress a n’àutra vos ch’a finissa sèmper con na vocal.

Sòn a l’é giust o sbalià? Consultand le vàire gramàtiche a-i é nen na posission sicura su costa gòj ëd fé tut pì curt.

Ambelessì i lasserìa duverta la dëscussion a tuti coj ch’a veulo dì la soa e mi, për nen influensé gnun, i diso nen mia opinion an mérit. L’ùnica còsa da nen buté sla gratìcola a l’é cola dj’artìcoj ch’a më smija bin motivà e spiegà.

Dato che costa question ëd grafìa as colega s-ciassa con le problemàtiche dla fonetica a më smija da aceté ’l prinsipi che, parland piemontèis (ma ’dcò ambelessì a venta fé ’d distinsion, coma ch’an mostrava Pare Gasca, an fonsion ëd «andoa e quand» e donca an minca pòst ëd nòstr bel Piemont i podoma trové ’d situassion ëd pronunsie e, an conseguensa, dë scriture diferente), quand che i l’oma due paròle tacà e che un-a a finiss con la vocal e l’àutra a ’ncamin-a ’nt la midema manera, la pronunsia a dventa pì legera sla sconda.

Sèmper a propòsit ëd cost «benedet» apòstrof a-i é ancora n’àutra còsa ch’a më smija giust da arcordé e ch’as cobia a lòn ch’i l’hai dit anans. Quand ch’a s’anandia na riga dë scritura, dzortut quand ch’a-i é l’inissi d’un vers ëd na poesìa, a venta nen dovré l’apòstrof, bele se la paròla ch’a l’é l’ùltima dla riga o dël vers prima a finisso con na vocal e sòn përché a-i é nen na continuità direta. Tante vire a càpita ’d vëdde d’articoj o ’d paròle ch’a ancamin-o con l’apòstrof sùbit dòp a ’d segn ëd puntegiatura o dë scritura (ponto, virgola, ponto esclàmativ, ponto d’anterogassion, parentes, virgolëtte, tre pontin e via fòrt), costa a l’é n’àutra còsa ch’a l’é mej nen fé, sèmper për ël midem motiv ëd mancansa ’d continuità fra le paròle.

Spetand ëd lese tante opinion su costi apòstrof, i vorsoma mach dé ’n consèj (o mej n’avertiment) a coj ch’a scrivo dovrand la claviera dl’ordinator (compiùter). S’i feve cas an sla claviera a-i é un tast con ansima ’l cròch ëd domanda (ponto anterogativ) e sota l’apòstrof; s’i lo sgnache sensa dovré la maiuscola a veno fòra doi segn, un a l’é l’apòstrof giust «’» e l’àutr a l’é n’apòstrof al contrari «‘». Se i sgnache ’l tast ëd l’apòstrof dòp ëd na paròla e ven fòra col giust, ma se, coma ’nt ij cas dont i l’oma parlà anans, i veule butelo al pòst ëd la vocal inissial av ven col sbalià.

Vojàutri i dirìe ch’a l’é na falabracada da apòstrof, ma a l’é nen vera përchè s’i varde un test con j’apòstrof giust iv ancorzereve ch’a le pì bon fé a lese. Peui, conseguensa nen da trascuré, coj ch’a l’han da buté giù n’artìcol për cost giornal o un test për un lìber a devo butesse lì con santa passiensa e cambieje tuti.

Për buté col giust a-i son vàire manere, ma mi iv na diso mach doe: për scrive «Andé ’n sël pont» as peul scrive prima «Andé’n sël pont» e peui gionté lë spassi dopo «andé», opura scrive «Andé ‘’n sël pont» sgnacand doe vire ’l tast ëd l’apòstrof e apress canceland ’l prim.