Giuseppe Giacosa/La concorensa

Artorn

---

La concorensa

Quand che Giaco, campà sël posapé ël sach ëd la biava e ’mbrancà le redne a aussava ’l pé për montè a cassiëtta, ij quatr bròch a s’arvivavo e a s’inalbravo come cavaj ëd rassa. La diligensa, sbogià ’d brut, a surtìa d’ìmpit dal porton con na virà magistra a novanta gré e as campava, an sonajand, giù për la straiòla, antëlmentre che chiel, un pé slë scalòt e l’àutr për aria, a-j mandava l’ùltima batùa a lë stalé. Peui a rampignava a cassiëtta e a stasìa ancora për un pess, an dasendje le spale ai cavaj, le redne an mes ai gënoj, a ’rmus-cé an mes a le gambe dij passëggé për sistemé a la sosta ël sach ëd la biava e mila pach e pachèt, sensa tnì da cont le lamente ëd coj che, dësvijà a metà dla neuit, a bërbotavo ant ël càud top ëd l’imperial ^[1].

A l’avìa la pì grama part ëd lë stradal ëd la comba d'Osta^[2], tuta monta e cala, e ghëmmo, e përtus, mal rangià come un giairon ëd torent, sarà da sì e da là tra ’l fium e la montagna, n’assident dë stra, giassà squasi tut l’invern, e d’istà an certe mire anlagà àut un brass al prim orissi ch’a gonfièissa la Dòira. A fasìa doe corse ’nt le vintequatrore, un-a an salita ëd neuit, l’àutra an dissèisa ël di. Prima ’d chiel, minca doi mèis, ant col tòch dë stra, un caval ës-ciopà, o s-ciapasse chèich ragg ëd rova; da quand a l’avìa pijà chiel le redne, an tre agn a j’era nen s-ciancasse gnanca na tirela^[3]. Për la stra tuti a lo conossìo, cartoné, campagnin, prèive, òsto, botegari, carabigné, almosinant, sonador d’organèt, cantonié, mërcandin ambulant, picapere, tuti a lo ciamavo për nòm, e a dasìo a sò nom pronunsià a la fransèisa, na sòrt d’acsan ch’as cobiava a la përfession con sò caràter svicc e decis. Chiel a l’avìa për andan-a ’d fé arson a sò nom con na sìlaba consonant, e a chi ch’a lo ciamava Giach, a rëspondìa, invariàbil, con un Crach sech coma na foëttà.

Cost sò vissi a l’era passà a l’àutra gent e l’abinament ’d cole doe vos a l’era dventà, ant la val, squasi na marca d’arconossiment ch’a stabilìa ’l drit ëd sitadinansa e a fissava tra ’d chiel e j’àutri n’intèisa silensiosa d’amicissia e ’d servissi scambièvoj. A l’era servissièvol, ëd bon-a memòria, a fasìa surije le fije e le fomne e a j’ambrassava ’d sorprèisa sensa fesse vëdde; an traversand ij vilagi, a cole ch’a stasìo a la fnestra, a-j fasìa ’n ràpid gest con la testa ch’a-j fasìa ’ndé ’l capel andré sël cupiss, mentre che ij sò làver a campavo un basin così ’mprovis e ampressà, ch’a-j dasìa pen-a ’l temp ëd vëddlo, ma nen d’ofendse. A facessiava con bel deuit con minca condission ëd person-e e a dasìa a mincadun la notissia ch’a podìa ’nteresseje. Come diav a fèissa, stasend sempre sla stra, a conòsse tute le conossense dij sò conossent? Fàit a l’é ch’a-j conossìa e a-j ciamava për nòm tant che Lasquaz, l’ussié, a disìa ’d chiel: A l’é ’n censiment.

An invern, quand la diligensa a l’era veuida, chiel a savìa, con art sovrafin-a, angabiolé ij pedon a monteje. Anans ëd riveje a randa a ralentava la corsa, a s’vzinava al pass, peui a-j ciamava chèich cit servissi: dësbrojé le redne angavignà a ’n cròch, scursé na tirela, sistemé lë pnassin^[4], e antant a ’ncaminava ’d dëscors da tiré për le longhe, lassand andviné che al fond a sarìa staje chèich cita stòria savurìa, chèich notissia amusanta, fin-a ch’a surtìa con un: “Monté, sù” ch’a podìa smijé la paga për ël servissi ’rsèivù; e quand l’amis, convint, a montava a sò pòst, a-j ciusionava a l’orija: “Iv lo fas a metà pressi, ma che ’l padron a lo sapia nen”.

Ël padron a lo savìa e a tocava jë dné. Col tòch dë stra a rendìa, adess, un bon ters ëd pì che prima. La neuit, an invern, për tut ël temp dla corsa a siflava quatr o sinch nòte ’d na sola canson; d’istà a dëscorìa con ij cavaj, an manera particolar con coj ëd ponta. “Coj dël timon - a disìa - a l’han pa temp dë steme a sente. A costi-sì carësse, a coj-là le foëttà”. A butava an testa na cavala bianca ciamà Forca, e un gròss caval ross, ciamà Rancio. “Rancio, còs’it varde? A lé na pissada ’d mul ch’a fà la s-ciuma. Si. Drissa j’orije - ciach ciach (doe foëttà) - e alora? A sà ’d bon? Sù la testa Forca, Forca, Forchëtta, Forchin-a e Forcon-a, bela e bianca, at pias la stala, neh? Atension ch’it bagne, àussa ij fer o it gavo ’l pèil, fòrsa Rancio, vergògn-te! A l’é na pera grisa ch’a bërlus a la lun-a, a-i era ’dcò ier. It veule pijetje Forca, dimlo ch’it i-j veule, a l’é vera? A l’é vera? Mi i son sì, i son sì, ël castiga bròch, ël castiga crichèt - ciach ciach - it lo sente? Òh òh òh! Con mi as fà pa ’l plandron! I veule tiré, canaje, a deuvo fé tut costi doi vej sì sota? A-i é dë sgnor, i seve? A l’é nen la baraca dl’invern pien-a ’d poj - Brava Forca! I lo savìa, adess as buta al galòp - ciach, ciach, ciach - bele ànime, iv mostro ’l mesté.

Certe vire ’l mesté a-j lo mostrava ai viagiator ch’as setavo davzin a chiel, e alora a j’ero elògi esagerà për soe bestie, “quatr bèro, ch’a j’é mai damanca ’d tocheje”. Con jë sgnor, tuti scritor, a ciamava piuma ’l foèt e caramal l’astucc anté arbutela an arpòs, e via parèj an ciaciarand.

Ël padron ëd Giach, òsto dël Canon d’Òr, a tenìa la pòsta da quìndes ani, e con cola a l’era anrichisse e angrassasse. A l’era un gròss omnass con ël lard ch’a-j pendìa, spali për vissi ’d cheur e meusi ’mé n’elefant. Un monfrin, capità vintesinch ani prima an Comba d’Osta, carëtté da vin, peui maslé, padron ëd na bétola e, finalment, alvà al rangh d’obergista e mèistr ëd Pòsta. Ant soa vita a l’avìa fàit doe ròbe bon-e: tanti dné e na bela e bondosa fija; coj për chiel, cola (chila almen a sperava) për j’àutri. Adess, vej, a fasìa pì gnente; a l’oberge a-j pensava la fija, la qual, nà quand ël pare a l’era già bin piassà, a l’era ciamà mademoiselle dai foresté, e soura Gin (madamin Gioanin-a) da coj dël pòst; mentre che al padron, vnù su dal gnente, ël nòm ëd Pero a l’avìa mai podù anoblisse con un sour, e a l’era già tant se, ant j’ùltim ani, pì për la pansa che për la dignità, a venìa ciamà Barba Gris.

Soura Gin a l’era na bela stalon-a, dotà d’un-a grassëssa sòlida e frësca, bionda, bianca, nas cit, pcit euj ësvicc, boca larga, làver carnos e rijent, dentura stupenda. A cudìa a tut, cavaj comprèis, a l’era daspërtut, ma ’d pì an ëscudarìa, quand a savìa ’d troveje Giach. Na vira che a Giach a l’era rivaje un gròss càuss da na mula, chila a l’avìa fassaje la gamba ferìa e a l’avìa tnilo a l’obergi come në sgnor për pì che na sman-a. N’àutra vòlta che Giach e lë stalé a l’han rusà da finì a patele, cost’ùltim a l’ha ’rsèivù da soura Gin eut di ’d retribussion e ’l benservì inmedià. Barba Gris a pensava che coste atension a fusso saviëssa aministrativa: sicoma Giach a l’era ’n postijon con ij fiòch e le frange^[5], a l’era natural che la fija a lo tnèissa da cont: ma Giach a savìa deje n’àutr pressi, bele ch’a fèissa gnente për procuressje; giovialon con tute le fomne, ant ij rapòrt diret a dventava ’n sultan frèid e indiferent e as lassava adoré.

Un di ël tabachin dël leu a l’é vnù da l’òsto a feje la confidensa che na soa novoda e erede a l’era ’n-namorasse ’d Giach, e ch’a vorìa, a tuti ij cost, marielo. Giach, dë scondion, a scotava.

"Còsa i na dises-ve?” “Dejlo! A l’é n’assident d’òmo ch’a peul fé la fortun-a ’d na ca”. E giù un malòch ëd làude.

Cola sèira Giach, tornà da la gira, vestì come ch’a l’era, con la blouse ’d tèila bleuva e ’l foèt an man, a l’ha pijà Barba Gris da na part, e sensa tanti gir ëd paròle a l’ha ciamaje la man ëd soura Gin. Col gròss omnass a l’ha piantaje an facia doi euj ëstravirà, a l’ha s-ciancaje ’l foèt d’an man e a l’ha rëspondù:

“E a sarìa costa la piuma për ëscrive ’l contrat? Àussa sùbit ij garèt, dësnò it la preuvo sla schin-a!”.

“I veule nen? Padron!” E a l’é ’ndà a sin-a, peui a deurme sla fnera. An vers mesaneuit a l’é stàita Gin a dësvijelo.

“Ven con mi”.

A l’ha portalo an cusin-a, a l’ha falo seté, a l’ha dëstopà na bota ’d Carema, a l’é setasse aranda, ampinì doi bicej a l’ha alvane un për toché e a l’ha dije: “A nòstr mariagi!”. Giach a l’ha dàit n’aussadin-a dë spale. Chila a l’ha ’rpijà: “Coste a son doemila e setsent lire ch’i l’hai raspà an quatr ani ’d masent. A son mie. Ël pare a l’ha dime minca ròba, a venta forselo, s’is marioma sensa sò beneplàcit, am gava dal testament: a l’é ’n can”.

“E chila ch’am mària nen!”.

“Con costi dné, ti it i-j piante la concorensa, it cate quatr cavaj e l’omnibus dla Cros Rossa d’Ivrèja ch’a l’é da vende. Ij sòld it l’avrìe trovaje da ’n tò benefator. Part sùbit. Da sì eut di it tombe ambelessì con l’omnibus vernisà ’d neuv: it lo ciameras “l’América” e it i-j scriveras Concorensa an giaun ch’a smija d’òr. It tache tre cavaj, ël quart a resterà për ricambi, temp ses mèis it l’avras ës-ciopaje ma da sì a là a-j nasserà ëd còse. It faras sosta ambelessì, për deje profit a l’obergi, e mai paròle brusche co’l pare. I soma capisse? Va!”.

Giach a la vardava ch’a-j versava a còl da j’euj sùit tut ël feu ’d soa gioventura, an sentend ch’a sarìa bastà slonghé la man për pijess-la. An col dëscors, curt, pensà, furb, anté ch’a-i era nen d’àutr che d’afé, a-i vibrava na passion afoà, ant l’istess temp pronta a conced-se sùbit o a longhe, passiente soste. Minca paròla a pijava da l’acsan doi diferent valor. A passava dal servel, un servel da mërcant, ordinà e svicc, ma a rivava dal cheur. A disìa ’d còse giudissiose, ma a tradìa ’d sentiment dëscompòst, le nuanse a j’ero da litra comersial, la vos, nopà, pien-a dë slans e pensé pecaminos, e j’euj a secondavo la vos, a foravo e fognavo, an sercand ant soa facia impassìbil na marca d’aprovassion.

Ij sòld a j’ero sla tàula. Chila a seghitava: “Un caval it lo treuve a Donnas, a l’é ’l gris ëd Loutrier, a l’ha eut ani; adess a l’é dësfiancà, ma i lo ’rfaroma. Loutrier a l’ha compralo tre mèis fà da l’Ebreo, adess a lo ’rvend përchè a chita ‘l negòssi për la mòrt dël fieul; a-i na sarìa n’àutr da vende a Verres, dal forné, col àut àut, con le basëtte longhe: për tërzent lire at lo campo dré; it peule prové a vëdde se Vian, ël viturin at vend la Bela, a l’é ombrosa e a scapa, ma ant toe man...!”.

As peul nen disse la carëssa ch’a-i era an cole paròle: ant toe man, e për angrandila, chila a l’ha pijane un-a, ëd cole man fòrte e a l’ha s-ciassala con energìa ant un-a strèita ’nté a l’ha cujì tut ël feu ’d soa impassienta verginità, tuta la tendrëssa dl’ànim. E ’l giovo a continuava a vardela impassìbil, già pensand d’aceté, ma inconsiament convint dël podèj ch’a-j rivava da soa freidura. Gin, arpijà sò bicer ch’a l’avia posà, a l’ha stendulo an vers chiel.

“It veus-to pa toché?”
“Tòpa” a l’ha rëspondù Giach, an tocand con ël moviment dël sonador ëd piat, peui a l’ha
beivù tut d’un fià e, aussandse an pé, a l’ha butasse, con calma, jë dné an sacòcia.
“Bondì, soura Gin”.
“Quand ch’it torne?”
“Pen-a montà la baraca; ma ij cavaj ch’a l’ha dime chila i-j veuj nen. S’am vëddèisso a
cateje a farìo tròpe ciance ’nt la val; a venta rivé a l’improvista, tut ant un crèp ambelessì
con ël taramòt ëd l’América.
“A l’é giust: catje ’nté ch’it veule; ma fà ’n pressa”.
“E s’im jë mangio?”

Gin a l’ha rëspondù con n’aussadin-a dë spale, sicura. Giach a l’é ’nviarasse con Gin ch’a-j dasìa apress. Rivà sl’uss, costa a l’ha posaje na man sla spala; ël giovo a l’é virasse brusch, a l’ha ’lvala ’d pèis e, tenindla ’nt ij brass, a l’ha stampaje sla boca ’n basin longh e afoà, fin-a che Gin, sghijà via come ’n pèss e piantandje an facia doi euj pien ëd langor, a l’ha sofiaje sël moro: “Veuss-to?”

“Pas de bétise”, a l’ha rëspondù ’l giovo, an fransèis, e via ’d corsa.

A l’é ’ncaminaje, alora, la concorensa. An sël prinsipi l’América a dëscariava ’nt la cort dël Canon d’Òr na cària dë stripela^[6] dont Barba Gris a disìa an rijend con Giach: “Vaire it i-j paghe?” e “Car” a rëspondìa ’l viturin. Ij cavaj a j’ero tre bëstiasse grame, dëscarnà e splà ch’a rivavo già dësvojà da la stala e a-i butavo n’ora a gonfié la singiaja^[7] an sofiand come màntes e tossend, con ël muso a tèra.

Giach a l’avia compraje për la pel, tant për passé la stagion mòrta dla prima e peui maravijé la gent, e ancor ëd pì l’òsto, con ël tir fresch, an prinsipi d’istà. Jë stalé a na rijio, Barba Gris, trionfant, a-j giudicava pì bon che lòn ch’a fusso, e a laudava Giach për ess-se butà, finalment, daspërchiel, che a serve ’n padron a-i é da lasseje le còste. E Giach a rëspondìa modestament ch’a l’avìo ansigalo, che già a l’era pentisse, ma che, a sta mira, fin-a ch’a duravo ij bròch, antocava tiré la carëtta, ma na vòlta chërpà...

“Mi it pijo pì nen, contut, tò pòst a l’é giumaj ocupà”.

"Passiensa, i serchereu da n’àutra part, i l’hai fala e i la pago”.

Con Gin mai na paròla, ni apertament ni dë scondion: la fija a l’avia capì ’l gieugh e a lo favorìa; mach quand chiel as setava a la tàula djë stalé, chila as lo vardava da l’uss, con tendrëssa e orgheuj, così giovo e bel, e savi, e perseverant. Barba Gris a l’avia gnanca sbassà ij pressi ’d soe corse.

“I lo fas për ti” - a disìa a Giach - “për nen ruinete dël tut”.

Ël prim bròch a l’é chërpà ai primi ’d giugn, drocà mòrt ant la cort, ancora stacà a la caròssa pen-a rivà, e la gestion a l’é ’ncora durà për na quindzen-a ’d di, rabastandse al pass dj’àutri rimanent. L’òsto, për antant, a l’avia publicà ’l tilèt con ij pressi për l’istà, amplacandlo a tuti ij cafè e j’oberge dj’anviron.

A l’é stàit ël 23 ’d giugn, vigilia ’d San Gioan, che Giach, coma già Bruto e papa Sist, a l’ha campà la mascra dl’umiltà e a s’é arvelasse imperant. Costa vòlta a l’é stàita la vera América bërlusenta e angabiolanta^[8], na gabia àuta e arbiciolùa, lustra ’mé në specc, la càssia vërda con ij filèt ross, le rove rosse con ij filèt verd sij ragg. E la paròla Concorensa evidensià da un-a gròssa ansëgna sl’àut, an litre bianche su sfond nèir, e ’l nòm América, risaltà slë sportel, ant la glòria dij ragg d’òr.

La neuva diligensa a l’é trovasse a la stassion a l’ariv ëd l’ùltim treno; l’istà dnans temp a l’avia anticipà la possà dij foresté, un farinel, amprovisà faturin, a crijava da lë sportel: Val d’Aosta, as part sùbit; un cabassin^[9] a cujia le contramarche dij bagagi. Giach, a cassiëtta, a cissava e a tratnìa tre cavalon morej ch’ampinìo ij finiment con la polpa arfàita da quìndes di dë scudarìa a rassion da fatiga. L’omnibus, ampinisse ant un moment, a l’é partì con gran rabel a gròss ës-ciòp ëd larghe foëttà ch’a dësfojavo le rame dla lèja, come gran-e ’d tempesta.

Quand, a la primalba, dal let anté ch’a vijava për l’asma, Barba Gris a l’ha sentù amburié la vitura ’nt la cort, da la fùria dij cavaj e dal rumor compòst ëd le rove a l’ha dësbaratalo për na caròssa da sgnor. A l’é vestisse, a l’é calà con la pressa meusia ch’a l’era forsà da soa asma e conformassion, e a l’ha trovà la fija già afarà a serve ’l cafè ai neuv rivà.

L‘euj pràtich a l’ha sùbit dije che coj ësgnor a fasìo pa partìa e a l’é rivà a la ciusa che la caròssa a duvìa esse ’d servissi pùblich. A l’é surtì, agità. La diligensa a stasìa sota ’l trabial, sensa cavaj. A l’ha faje ’n gir antorn, an silensi, nufiand un nemis, a l’ha nen vëddù la paròla Concorensa, piassà tròp an àut, ma ’l nòm: América a l’ha faje arissé ij sign. A l’é stàit lì un moment a pensé, peui a l’ha bësbijà antra ’d chiel mai pì, mai pì! e a l’é intrà ’nt la scudarìa. Giach e lë stalé ’d servissi a j’ero ’ndà, chi për aqua chi për fèn. Ant la mesombra dël local mal ventilà da na pcita fnestròta con la grija e ’nté la lus a l’era un mìser carboncin ross, a l’é ’nviarasse drit a le pòste dij cavaj foresté; a l’ha sentuje sofié, a l’ha mzurane a euj la taja, na manà sla gropa dël prim a l’ha fàit un ciach pien, antërsegn ëd carn gorëgna e nurìa, a l’ha sagià la gropa dj’àutri doi, stirà come ’n tamborn, e a l’é stàit pensos, sospetos e bësbijand sempre col mai pì, mai pì.

An surtiend va-là Giach con un sigilin d’eva e la sponga.

“It l’has-to trovà padron?”

“Ròba mia, ròba mia!” a l’ha cantà ’l giovo, sensa fërmesse.

Barba Gris a l’ha dovù setesse sl’abeivor^[10]; ël cheur a-j tamburnava^[11] ’nt ël pét come pòch prima le rove dla caròssa ’nt la cort: antant a sentìa Giach an ëscudarìa a ciamé le bestie për nòm e carësseje a manà come fomne sfacià, sifland alégher na fanfara dij bersalié.

Come a l’é ’rtornaje ’l fià, a l’ha crijà travers l’uss: “Anté ch’it l’has trovà ij sòld?”

“Ardità dël barba”.

An col moment a l’ha sonà sla stra la cornëtta dla pòsta, e la veja diligensa, anfilà ’l porton al pass, a l’é ’ndà a fërmesse dë dnans a la sala a mangé. A l’é calaje un carabigné e ’l cusiné, vnù da n’obergi ’d Sanremo për fé la stagion dl’istà al Canon d’Òr. “Làder!” a l’ha bërbotà l’òsto anviarandse a soa stansia, anté ch’a l’é sarasse për tut ël di. E parèj Giach a l’ha trovà la manera ’d consegné a Gin la nòta ’d cola prima corsa, con la dàita dël 24 ëd giugn, di ’d San Gioan, onomàstich ëd la fija.

La concorensa a l’é stàita sùbit cagnin-a e rabiosa. Adess bele la diligensa postal a ’ndasìa a la stassion a fé ’d gent, an brajand la calà dij pressi; ma për ambalé ij sach ëd la pòsta a-j andasìa sempre na mesora e Giach, nopà, via sùbit. La postal a scambiava ij cavaj a mesa stra, antramentre che Giach a la fasìa tut d’un fià; a l’é pro vèra che ’l temp perdù a tornava ’nt la fòrsa dij cavaj fresch, ma sòn a bastava nen a ’rcuperé ’l prim artard. Tutun, chèich vòlta ai doi ters ëd la stra Giach a sentìa la postal a fé ’d rumor a soe spale, e an virandse, a vëddìa ant ël top bërlusé l’euj anvisch ëd l’àutr fanal. Alora, nopà che tnisse da banda për trové ’l sòlid e schivié le carzà, l’América a pijava ’l pien ëd lë stradal, an aussand nìvole ’d póer; e a ’ncaminava na corsa sensa fren, pì belfé ai tre cavaj ëd front che al long tir dij quatr cobià. Le dissèise, peui, a finìo sempre për dejla vinta a Giach, dont ël pols ëd fer a tenìa le bestie sospèise a le redne, antant che le foëttà e ij crij cissant e ’l pèis dla caròssa a-j possavo ant un-a corsa coreta e tempestosa.

Barba Gris al dësbut a stasìa minca matin a scoté daré dle gelosìe se, miraco, as sentèissa për prima la cornëtta dla diligensa che ’l sonajé dël concorent; peui, sensa pì fiusa, a l’avìa scambià stansia, piassandse ’nt la pì lontan-a dla ca për pì nen sente nì l’un nì l’àutra; la fija a l’avìa convinciulo ’d nen vastesse dël tut con Giach për nen che cost’ùltim a mnèissa ij passëggé da n’àutra part e l’oberge a n’avèissa dëscàpit. L’esagerà arbass dij pressi provà dal vej për vince la concorensa a l’era trasformasse an dann e onta përchè adess ël postal a s’ampinìa ëd gent dël pòst, còsa ch’a dësvojava ij foresté. La maraja malpaganta dla diligensa, na vòlta calà da la caròssa, a së spatarava dëdsà e dëdlà, a le ca e a j’afé, jë sgnor dla concorensa as fërmavo a l’obergi. Giach, antivist, a l’avìa torna butà la tarifa pien-a an manera che l’América mesa veuida a rendìa pì che ’l postal carià ’d gent, e mesa veuida a ’l l’era mai.

Che spin-a ’nt ël cheur dël vej! Jë dné perdù a j’ero gnente an paragon a l’orgheuj mortificà; a l’avrìa campaje via s’a fussa servù a spontela. A l’avìa fin-a pensà d’ancaminé ’n servissi a la svìssera, ma a l’era nen afé ’d pòchi di. La salute a-j giontava, l’asma a ’ndasìa pes, a parlava pì nen, a calava ’nt la cort mach pì për andé al cafè.

Gin, antënrìa, a pensava ’d confesseje tut, sperand ant la pas. Na neuit, ai primi d’ost, a l’é dëscadnasse ant la val n’orissi bin furios. An sël fé dl’alba, già mes seren, un mërcandin a l’ha portà la neuva ’d gròss ravagi slë stradal. Dòp poche minute Lasquaz, l’ussié, a l’ha contà che a la diligensa a j’ero mòrt, fulminà, ël bërlandin e doi cavaj. A savìa pa se al postal o a la concorensa, la notìssia a venìa dal fòrt ëd Bard, ciamà për agiut.

L’òsto, sensa gnanca pì la fòrsa dë sté an pé, a l’era setà slë scalin dla cusin-a an tenindse ’l pét. L’asma a lo strossava, ma a-j’era gnun-e manere ’d felo monté ant la stansia. Gin, bianca come ’n mòrt, a l’avrìa vorsù campesse ëd corsa slë stradon për controlé la notìssia, ma la vista dlë sfiniment dël pare a la tratnìa; la cort a l’era pien-a ’d gent e a-i na rivava ancora. A col’ora tute doe le caròsse a j’ero an fòrt artard. Ij carabigné a j’ero partì për Bard.

Dòp un longh silensi, Barba Gris a l’ha dit: “La pòsta a l’ha la cornëtta, l’América ij sonaj”. E a l’é torna stàit ciuto. D’àutr temp ëd silensios arsaj. Ël can dël forné, da l’àutra part dël pais, a la piantava pì ’d giapé, come ’d neuit; l’eva dla fontan-a a ciaciarava ’nt l’abeivor. A l’é sentusse da lontan ël péé péé dla cornëtta.

Antlora ’l vej, come possà da n’arsòrt, a l’é sautà an pé, a l’ha strambalà un pòch, a l’é surtìje dai làver, doe o tre vire: La mia! La mia! Peui a l’é campasse an mes a la cort, fra la gent ch’a l’é slargasse, e a l’é butasse a balé, sopatand ij brass an aria, na dansa greva e dëscompòsta. La cornëtta a sonava pì davzin, peui ël carosson a l’é intrà ’nt la cort. Ël vej, sempre dansand a l’é bogiasse për andeje ancontra, an rijend con ëd gròss sangiut. Pen-a ch’a l’ha vëddula, a l’ha slargà ij brass, e a l’ha scambià le rijade an un Òh! ëd maravìa angossanta e a l’é tombà an tèra come ’n sach.

Giach a l’ha pen-a fàit a temp a ’rten-e ij cavaj ch’a j’ero squasi rivaje a còl. L’América, sensa dani, a l’avìa carià na part dël càrich e ’l viturin mal butà dla diligensa postal. Cost-sì, avzinandse al pais a l’avìa sonà la cornëtta come gest ëd gòj për ël perìcol scampà. Barba Gris a l’era mòrt.

Giach e Gin a son mariasse dòp tre mèis.

[Virà an lenga piemontèisa da René Agagliate, gavà da Giuseppe Giacosa, Novelle e paesi valdostani, Lampi di stampa, 2002].

Nòte

1. imperial = it. cabina, parte della carrozza dove siedono i passeggeri.
2. comba d’Osta = it. valle d’Aosta.
3. tirela = it. tirella, striscia di cuoio che unisce la carrozza al pettorale del cavallo.
4. pnassin = it. primaccino, piccolo pennacchio sui finimenti.
5. con ij fiòch e le frange = it. eccezionale, di prima qualità.
6. stripela = it. straccioni.
7. singiaja = it. cinghiaia, l’insieme dei finimenti.
8. angabiolanta = it. adescatrice, seduttrice.
9. cabassin = it. facchino.
10. abeivor = it. abbeveratoio.
11. tambornava = it. tambureggiava.