Giuseppe Giacosa/Jacques Balma

Artorn

---

Jacques Balma

Na vòlta i l’hai avù, come guida, n’òm stravis^[1], anchiet e ’d bon-a ciancia, csì diferent da tuti j’àutri ch’a fan col mesté, tant che, për la prima metà dla stra, i l’hai sempe sercà na scusa chërdìbil për torné andré e ’nt la sconda part ëd la gira, i deuvo dilo, arprociandme për avèjlo mal giudicà. La manera ’d presentesse, sò portament, sò sguard, sò vestiari, sò pass, l’acsan e fin-a soa fòrsa vreman ëstrasordinària, tut am dasìa sospet.

I j’era a l’oberge dël Giomen, al Breil an Val Tournenche, e i vorìa ’ndé an Val d’Ajas a l’oberge dël Fiery anté i l’avìa dàit randevó a diversi amis. Për ël Còl dle Sime Bianche, ch’a l’é ’l passagi ’l pì diret, i j’era già passaje diverse vire, e dagià che për da là a-i va eut ore bondose ’d marcia, tant a valìa slonghela d’àutre tre o quatr, toché ’l Cit Cervin, un-a dle pì belfé dle sime dël Mont Reusa, e calé peui da lì an Val d’Ajas. Ma, avend na valis pitòst greva, antocava trové un mul ch’am la portèissa, travers le Sime Bianche al Fiery e na guida për mi. Àora ëd muj a-i na j’era gnanca un e l’ùnica guida ch’i l’avìa trovà, në svìsser dë Zermatt, a vorìa pa savèjne ’d porté ’d pèis. E sòn a fasìa ’ndé an malora minca proget, nen mach ëd monté al Cit Cervin ma, dritura, la traversà la pì curta për andé a l’apontament.

La vigìlia dël di ch’i duvìa parte, a l’ambrunì, i stasìa sl’uss ëd l’obergi, e i vardava, pitòst anchiet, an vers ij pasché^[2] ch’a monto al San Teòdul, buta cas ch’a-i capitèissa chèich guida o porteur d’artorn, quand a l’é rivaje ’l padron a dime ch’a l’avìa trovà mè òm.

“I l’eve mandalo a ciamé?”
“Nò, a l’é già sì”.
“Quand a l’é rivà?”
“Adess”.
“A ven da bass?”
“Nò, da la montagna”.
“Pa possìbil, i l’avrìa vëddulo, i son sì ’d vàrdia da n’ora”.
“Col-lì a passa nen anté ch’a passo j’àutri”.
“Përchè?”
Ma l’òsto a l’ha pa vorsù deme d’àutre spiegassion. A l’é limitasse a ciamé, a vos àuta: "Jacques!".

A l’era ’n bel òm àut, atlétich, sij trantani, a colava sudor e le stisse a s’ancanalavo an certe rùpie creuse ch’a dasìo al moro n’espression dura e tormentà. Grand nas drit, grand boca, na caviera nèira e dëscarpentà, barba ’d doi di. I l’hai vorsù portelo andrinta për gavelo da la bisa frèida dla sèira, ma a l’ha socrolà le spale e a l’ha sùbit dime: “Chiel a vorrìa ’ndé al Fiery e monté prima al Cit Cervin?”.

“Al Cit Cervin i l’hai ’rnunsiaje, a meno che stasèira a-i riva pa un mulaté ch’a peussa
passeme la valis për le Sime Bianche”.
“I la pòrto mi”.
“Alora i l’avrìa da manca ’d na guida për ël Cit Cervin”.
“I ven-o mi”.
“Voi i veule porté mia valis lassù?”
“Vàire ch’a pèisa?”
“A saran quatr mìria”.
“Bela ròba! Am dà quìndes lire”.
Ël pressi a l’era pì che onest, ma l’amis a më smijava ’n fanfaron. I l’hai proponuje ’d vëdde la valis, ma a l’ha rijune. Am piasìa nen.
“Voi i feve la guida?”
“Sicur”.
“I l’eve ’l librèt?”
“Nò, i l’hai ël sertificà ’d congé. I j’era an artijarìa”.
“Come i vë s-ciame?”
“Tut për quìndes lire?”

E a l’é butasse a rije. “Basta, ël nòm iv lo diso a gràtis. I më s-ciamo Giacomo Balma. Av pias?”. Dagià che soa min-a am piasìa nen, a l’ha sùbit cambià espression e a l’ha giontà con n’acsan creus: “Tre scu a m’andrìo a taj, a sa-lo? Doman a savrà s’i l’hai meritaje”.

E dòp na pàusa: “L’òsto a l’ha dime che chiel a lo conòss da ’n pess. Ch’a-j domanda sens’àutr ëd mi. Con rispét”. E a l’é calà an cusin-a.

L’indoman i soma partì a tre bòt ëd la matin. Mia valis a l’é smijaje na busca e a la portava gropà sla schin-a con ëd còrde, come un sach da montagna. A marciava leger e svicc an sifland na marcia dël Flick e Flòck an temp ëd bersalié. Soa andura a l’avìa cheicòs ëd foravìa: i savìa pa dì còsa ch’a fussa, ma a më smijava diferenta da j’àutre; pì tard i l’hai capì: sò pass a fasìa gnun rumor, a smijava ch’a rasentèissa la tèra sensa tochela. Pen-a partì a l’era butasse a dëscore, ma peul esse la seugn o ël sens ëd malasi ch’am dasìa soa companìa, i l’hai nen rësponduje. A l’ha provà doi o tre argoment, peui a l’ha piantà-lì e a l’ha ’ncaminà a siflé, slongand ël pass.

Për monté al Cit Cervin a venta passè dal Còl dël Saint Theodule, un còl ëd giassé, dont l’autëssa a l’é belfé da ’rcordé për ij quatr 3 ch’a fan soa gifra. A l’é àut 3333 méter. Për sòlit, partend dal Giomen a venta sùbit monté për la crësta erbosa dla montagna e as traversa ’l giassé pì an àut, anté ch’a l’é squasi an pian e për lòn meno rot da jë schërvass.

Mè òm, al contrari a l’ha ’ncaminà a ’rgiré la montagna sla fassa pì bassa, fin-a che a l’ha nen trovà na spece ’d canal ant la ròca viva, grotolù e patanù come na lòsa nèira^[3]; a l’ha pijalo sensa ciameme gnente, e a rampiava lest, come në schërieul^[4]. Già che an cola manera la montà a l’era pì amusanta e svicia; an giutandse ëd man e ’d gënoj e quand minca pass a deuv esse pensà e mzurà, la ment svagà a sent nen la fatiga; sensa conté che ’l travaj fàit as vëdd sùbit e l’autëssa vagnà av paga dlë sfòrs. Ma an certe mire ’l canal a l’era ansì rìpid ch’a dasìa da pensé. Al prim al prim dësbut^[5] Jacques ant ij pòst ij pì arzigos as virava e am ësporzìa la man, ma ancora pien ëd fòrse i l’avìa ’rfudà, orgojos dë sfidé la dura montagna.

Alora l’amis a l’era butasse a marcé për sò cont, bandonandme a mè destin. Perìcoj ëd vita a-i na j’era pa, ma cola vista ’d vëddlo lassù am fasìa un gròss dispet. Certe vòlte, tut antrigà ant ij mè pass, i lo dësmentiava e quand i aussava la testa fastidià ’d troveme da sol, i vëddìa ’l canal completament veuid fin-a al cò. Anté ch’a l’era ’ndà? Soa figura, la sernia ’d cola via foravìa, soa andura, e col sò misterios dëscomparì, tut sòn am butava an sospet. I j’era sicur che l’òsto a l’avrìa pa butame an man a ’n gram soget, ma costa certëssa a bastava nen a pasieme. I continuava a monté e quand i ’lvava torna la testa, vardlo-là n’àutra vira a sò pòst, ma sempe lontan lontan e sempe dzinteressà ’d mi. An prinsipi i l’avìa pensà ch’a l’era përchè ’l canal a dventèissa impraticàbil e ch’a fussa còmod seurte e ’rpijelo pì an sù, ma, manaman ch’i montava im ancorzìa che ’l passagi a-i era sempre, nen mach, a dventava sempre pì belfé. I l’hai crijaje ’d fermesse, ma salacad mia vos a-j rivava nen përchè a smijava ’d crijé al vent. S’a fussa nen ëstàit për la valis, i penso ch’i sarìa tornà ’ndré sensa dubi. Finalment i l’hai vëddulo setà për tèra ch’a më spetava. I l’hai argionzulo ’d cativ umor; ël seul dël canal a l’era sghijos, ch’a-i era na frisa d’eva ch’a colava, e a l’era fërmasse për deme na man.

“Përchè i vë slontan-e? I veuj ch’i reste con mi”.
“A l’era smijame ch’a-j piasèissa sté da sol, i vorìa pa deje fastudi”.
“Përchè i lasse la stra ansì sovens? Còs’i feve an girola?”
“I son ëd la rassa dij can da cassa, am pias nufié ’l teren”.
“Bin, adess im lasse pì nen”.
“Come ch’a veul”.
I l’hai sercà d’ancaminé ’n dëscors ma, ’sta vira, a l’era chiel ch’a jë stasìa nen. A l’era
surtije ’l sol, a l’avìa gavasse la giaca e a la portava sël brass. Da la corèja a-j pendìa ’n
faussèt da poeur^[6], atrass insòlit për le guide.
“Përchè i pòrte col apiòt?”
“I lo pòrto sempre”.
”Për fene còsa?”
“Parèj”.

A l’ha vardame fiss e a l’ha’rpijà a dì: “I l’hai ’dcò na pistòla, vardé”. A l’ha gavà d’an sacòcia na pistòla curta a doe cane e a l’ha damla butandme sl’avis ch’a l’era carià. I l’hai avù la tentassion ëd tenimla: an montagna da noiàutri gnun a va an girola armà, le pistòle a son d’asi^[7] da spatuss, da dovré mach për le salve d’alegrìa ’nt ij mariagi. Ma i l’hai pensà che, s’a l’avèissa avù ’d gram intendiment, a l’avrìa pa mostramla, e i l’hai dajla ’ndaré sensa fé d’àutre paròle. Dòp un quart d’ora ’d marcia a l’ha dime: “Ch’a scusa, i torno sùbit. Chiel ch’a vada sens’àutr anans, ch’i lo ciapo da sì doe minute”.

E a l’é sparì dëdlà dla còsta dël canal. I l’hai vorsù gaveme ’l dubi e pen-a ch’a l’é partì i son surtì ’dcò mi da col fossal; i l’hai vëddulo core a na ruin-a ’d gròsse ròche a na desen-a ’d méter; a s’é coaciasse e, sbogià dontrè gròsse pere, a l’ha fognà për tèra, peui a l’é tornà. Pen-a ch’a l’ha vëddù ch’i lo vaitava a l’ha arissà ij sign ma a l’ha spianaje squasi sùbit. “I son andà a pijé cost pan e costa crosta ’d formagg ch’i l’avìa stërmà ier. Mi i giro sovens për le montagne e i stërmo ’d vìver”. A l’ha torna vardame ’nt j’euj e: “A-j chërd nen?”. Nò, i-j chërdìa nen; ël pan i l’avìa vëddù ch’a l’era gavass-lo d’an sacòcia e sò conturbament al pensé d’esse stàit ciapà sël lobiòt^[8] a duvìa bin avèj na rason. I ’ncaminava për dabon a esse anchiet. A l’é ’ncorzuss-ne e a l’ha sùbit ancaminà a ciaciaré, giovialon; am conossìa, a l’avìa ciamà ’d mi a l’òsto, a savìa ch’i j’era në scritor, val a dì un giornalista, ch’a deuv esse ’n grand bel mesté, da vagné na barca ’d sòld. Chiel a conossìa la vita ’d sità e a lesìa sempre ij giornaj. A savìa ’dcò ch’i l’avìa scrivù d’euvre për ël teatro, n’àutra minera d’òr; ma s’i l’avèissa avù veuja dë scotelo, chiel si ch’a l’avrìa contame dë stòrie, e fame conòsse ’d birbe! Ah, lor a ven-o ambelessì për savèj còsa ch’a l’é la fatiga?

S’a lo savèisso për dabon lòn ch’a l’é! E vàire ch’a costa ’n tòch ëd pan! E a-i é ’d gent ch’a vorrìa robenlo; ma (e as tocava la pistòla an sacòcia) a-i é sì ël giùdes, ël giurà, ël pretor, ël president, e tuti j’assident ëd la tèra, e s’a veulo vnì ch’a ven-o pura ch’am troveran. A l’avìa na bërtavela bondosa e rabiosa, come ’d cheicadun convint d’un-a përsecussion sensa fin e cagnin-a; a rompìa ’l dëscors e a sautava d’an val an corbela^[9] come possà da na campà d’idèje e timoros ëd perdje për la stra. A l’avìa certament chèich bin gram nemis ch’a regolava misteriosament minca moment ëd soa vita; tuti ij sò dëscors a ’ndasìo a finì contra ’d chiel-sì e a terminavo con dë mnasse sombre e ’ngarbojà*, dite an rijend, con ij dent ës-ciass. Ma ’nt ël fond ëd j’euj a-j tërmolava n’inchietëssa tìmida e ùmil ch’a fasìa contrast con le paròle violente e mi i son sentume completament confortà. A l’é ancorzussne e, quand i l’hai smonuje na sigala, a l’ha dime: “Chiel a l’ha pensà mal ëd mi. I son nen un birbant, ch’a ven-a sì e a capirà tut”.

I j’ero rivà ai prim nivé. Ël canal a l’era slargasse e la montagna tut antorn a l’avìa pa un fil d’erba. A l’era tuta na ruvin-a ’d rochere gigantesche, gròss blòch ëd pera bërlusent come metal, mes fongà ’nt ël teren sabios, mòl për la fiòca slinguà da pòch e për jë scoj dël giassé. A l’ha portame për man ant ël labirint fin-a a rivé a na sòrt ëd balma^[10] formà da doi ròch pontajà un con l’àutr. A l’é intrà a gatagnàu e a l’é surtì con n’anvlòp ëd pòche livre ’d pèis, anvertojà con dë strass, a l’ha dësvertojalo e a l’ha mostrame sigale e tabach. A l’era ’n contrabandié.

Caland an Ësvìssera, a molava soa mërcansìa an tanti stërmaj diferent, përchè a l’avèissa nen da capité tut ant le man ëd le guardie. Pen-a ch’a l’ha torna fàit l’anvlòp, a l’ha ficalo a sò pòst e a l’é tornà da mi col la min-a s-ciairìa. Adess che sò segret a l’era stàit chiel a dimlo, a l’avìa pì gnun-e tëmme. “Cost a l’é ’l magasin ël pì àut; le vardie a monto mai fin-a sì, a san che a coste autësse a-i é pì gnun bërgé ch’a peussa fé da testimòni, e che ambelessì i comando mi. E cost a l’é mè agiutant magior“, a l’ha giontà, an gavand da na chërpura lì davzin na carabin-a da doganié.

Ël campagnin a peul pa convincc-se che ’l contraband a sia na colpa, sò sens ëd la moral a riva nen a la cognission dij drit artifissiaj ëd lë Stat. A sa che robé e fé violensa al pròssim a son assion disoneste, ma a peul nen anmaginé come disonest ël compré dla ròba là ’nté ch’as treuva a bon mërcà e vendla ’nté ch’a la pago pì car. L’antërdission d’un tràfich csì natural a jë smija na prepotensa ansoportàbil, contra la qual, nen mach a l’é consentì, ma dritura meritòri arviresse. Da sì ’n bin violent ghignon për le vàrdie e ’l frem propòsit e la frèida atitùdin a fé a fusilià, a l’ocorensa. Le vàrdie a lo san e sovens, quand ch’a s’antrapo ant un contrabandié an certi pòst rudi e desert, s’a son nen an nùmer bastant për ësgnachelo o se a ’ndvin-o nen un valor ecessional ëd la ròba dlë sfròss, a fan mostra ’d nen vëddlo e a passo an vardand da l’àutra part. Un colp a l’é prest tirà e a cole autësse un cadàver a l’é ’n pressa stërmà e për sémper. La vàrdia a torna nen al quarté, ij sospét a s’adresso al ver omissida, a parto dë squadre e a fogno an tuti ij canton për serché ’l mòrt, ma preuve certe a-i na j’é nen. An àuta montagna a-i é sempre chèich përtus duvert e creus a l’asi dj’avocat.

Mia guida a l’é trovasse, na vira, sota ’l tir ëd doi doganié e a l’era surtine salv e san për miràcol. N’àutra vòlta a l’é stàit chiel a fé smoté, nen vist, na valanca ’d pere a còl a doe vàrdie ch’a montavo la riva e un-a ’d lor, scapand, a l’avìa përdù la carabin-a. “Cola carabin-a ch’i l’hai mostraje – a giontava Jacques – ma che grama vita! E ’l profit a l’é pòch, a sa-lo?”.

E am contava dle traversà ’d neuit, d’invern, sol, an s’ij giassé asaros, carià ’mè ’n mul, le tormente ch’a lo ciapavo, a lo sfersavo a sangh, e a lo tenìo frem, quacià ‘nt un-a barma, con la por d’esse ciapà da la seugn traditora dla montagna, la seugn geilà, invincìbil vanguardia dla mòrt. Oh, chiel a-j conossìa coj pòst, minca pass, a l’avìa contane tute le ròche, mzurà tute le schërvasse^[11], tastane la crosta ’d fiòca geilà ch’a-j dëstravërsava an forma ’d pont. A savìa ‘nté crocëtté ’l soastr për lassesse ’ndé giù dle rive pressipitose e seulie e ’nté, al contrari, a-i é na sporgensa bastanta për ël pass, e andova la montagna, frapà da le lòsne e rusià da le pieuve, a ced e a robata an crov missidiaj. Gnun-e guide a podìa steje a paragon. Chiel a l’avìa pa damanca ’d còrde për traversé ij giassé, e gnanca dla pertia frà^[12] për ëtnisse. A mzurava ij sàut e a-j fasìa con ël pé sicur dël camoss.

“E a sa-lo dël përchè i l’hai vorsù compagnelo? Se chiel am vorìa pa i sarìa montà l’istess, ancheuj sissù^[13]. Oh, ch’a l’abia pa tëmma, i fas nen ëd contraband an soa companìa, i veuj pa butelo a l’arzigh. Ma un mè parent, ch’a fà mè midem travaj, a manca da ca da eut di. I l’avia lassalo a Zermatt, eut di fà, e a duvìa torné ’l di dòp. I l’hai savulo mach ier sèira ch’a l’é pa tornà. Sòn am sagrin-a pitòst. An costi di a l’ha fiocà doe vire sle sime, e, d’istà, chi a dis fiòca a dis tormenta. A venta ch’i vada an serca ’d chiel; ma i son pòver e i l’hai famija, i peuss pa perde mie giornà. I sercoma ansema, monsù, a veul-lo?

I peuss pa dì vàire dosseur suplicanta a-i era an cole paròle: “A veul-lo, monsù?”. Già ch’i vorìa, bele s’a fussa andaje doi di, i l’avrìa vorsù; al Cit Cervin i sarìa montà n’àutra vòlta, da già che sle sime a restava inùtil serché.

Sël giassé che, pen-a passà ’l Còl dël Teòdul, a monta al Breithorn, i l’oma trovà ’d pianà. “A son le soe – a l’ha dit Jacques. – A son pianà ëd sinch o ses di e ’d n’òmo sol; a concordo. I sperava ch’a fussa restà a Zermatt; s’a l’é montà a l’é mòrt”. I soma ’ndaje dapress për pì che n’ora ma, rivà al pian pì àut, i l’oma perduje; a l’avìa fiocà fresch e la fiòca a l’era tuta vèrgin e pian-a. Dòp ch’i l’oma esplorà, sensa rzultà, tut ël giassé, an vers l’ambrunì i l’oma perdù ’l cheur^[14] e le fòrse. I soma rivà a l’oberge dël Fiery ch’a l’era giumaj óndes ore ’d sèira. La ca a l’era tuta sombra e silensiosa, ma l’òsto a duvìa avèj la seugn legera, përchè, pen-a mia guida a l’ha ciamalo për nòm, a l’é fasse a la fnestra e a l’ha dit: “It ses-to ti, Jacques?”. “É, deurb”. L’òsto, sensa bogé, a l’ha rëspondù: “A l’é là, dré ’d la ca, dacant a la fnera; adess i calo”.

Jacques, con un sàut, a l’é campasse sël leu indicà, e mi i l’hai argionzulo al toch. Anans che l’òsto a rivèissa, i l’avìa viscà ’n brichèt e i l’oma vëddù, su ’n trav, un sach gropà a l’ambocadura, pien, ma tut gheube e onde. Jacques a l’ha sùbit capì, mi i l’hai ’ndvinà dal gest ch’a l’ha fàit, an col moment a l’é rivaje l’òsto.

“A l’han portalo stasèira; le guide ’d Gressoney a l’han trovalo ier sël giassè d’Aventin-a; ancheuj a son montà con ij bërgé për pijelo. Doman a-i ëvnirà ’l pretor për la scritura. A l’era setà sla fiòca, ij pé nèir për la cancren-a: la tormenta a l’ha pijalo e fërmalo, la frèid a l’ha daje la cancren-a ai pé, a l’ha dovù stesse e a l’é ’ndurmisse”. Jacques a l’ha durbì ’l sach, a l’ha svertialo fin-a a dëscheurbe la testa dël mòrt, a l’ha basalo sla boca e a l’ha faje ’l segn ëd la cros con ël pòles, sla front, peui a l’ha torna sarà ’l sach e a l’ha dit a l’òsto: “Dane da sin-a, cost monsù a meuir ëd fam”.

[virà an lenga piemontèisa da René Agagliate; gavà da Giuseppe Giacosa, Una strana guida, an Novelle e paesi valdostani, 2002, Lampi di Stampa, http://www.ibs.it/code/9788848801447/giacosa-giuseppe/novelle-paesivaldostani.html?shop=5228, e bele ansima a http://www.liberliber.it/libri/g/giacosa/index.php].

Nòte

1. stravis = it. strano.
2. pasché = it. pascoli..
3. lòsa nèira = it. lavagna.
4. schërieul = scoiattolo.
5. al prim dësbut = it. a tutta prima, all’inizio.
6. poeur = it. potatore.
7. asi = it. arnesi.
8. ciapà sël lobiòt = it. preso in castagna.
9. sauté d’an val an corbela = it. saltare di palo in frasca.
10. balma (barma) = it. grotta, riparo sotto una roccia sporgente.
11. schërvasse = crepacci.
12. pertia frà = it. bastone ferrato.
13. sissù = IT. quassù.
14. perde ël cheur = perdersi d’animo.