Giovanni Guareschi/Ël vej Maritan

Ël vej Maritan

Ël vej Maritan, butà via ij papé ant ij tiroj e rangià an bel órdin, sël ripian dël cansel, ël caramal, ël tampon dla cartasuga, ij tìmber e j’àutri atrass, a l’ha gavà d’an sacòcia la fuma e a l’ha ‘ncaminà a ‘mpinila ‘d tabach, con soen e sensa pressa.

Minca sèira, dagià da sinquantani, giumaj, përchè a l’avìa già passà jë stantesinch, ël Maritan, anans ëd tirè giù la saranda dël cansel, as fumava na bela cària ‘d trincià fòrt: e ‘dcò sossì a fasìa part del travaj d’aministrassion dagià che ël pessior dël tabach a-j dësvijava ‘l sërvel antërpì dai nùmer, antramentre che, për sò cont, le nìvole ëd fum a-j gatijavo l’imaginassion dl’antich artisan.

Lì, drinta a la veja scrivanìa, a-i ero stërmà la session industrial e la session comersial dla fàbrica: ma la part pì ‘mportanta, l’ànima dla “Bruno Maritano & Figlio”, a l’era sarà ant la testa dël vej Maritan.

Pasià, con la cotidian-a porsion ëd gifre, ëd fature, d’arsèivuve, ëd registrassion e ‘d corispondensa, ël comerciant e l’industrial, ël vej Maritan, con na pipà ‘d tabach, a cissava l’antich artisan a sauté fòra da la greuja. E l’artisan, antra na fumà e l’àutra, a sistemava tuti ij problema ch’a rësguardavo la produssion dla “Bruno Maritano & Figlio”- Veja Fàbrica dë Slòire, Erpi, Stropa-vataron” e via fòrt.

Cola sèira a-i é gnanca staje damanca ëd finì la cària ‘d tabach: l’antich artisan a l’era arbiciolù, e ‘l cavicc ëd l’ùltim problema ch’a rësguardava ‘l neuv tipo d’erpi a l’ha trovalo sùbit.

Ël vej Maritan alora, butà via la fuma, a l’é butasse a dissegné an s’na veja busta ‘d litra në schiss a crajon. Ant col moment a l’é rivaje ‘l fieul. A l’era pròpi dròlo che ‘l fieul a rivèissa ant col moment. Minca sèira, dòp ch’a j’ero surtì j’ovrié, ël fieul dël Maritan a fasìa n’ispession dla bòita, ij doi capanon, a controlava le màchine, ij materiaj dël magasin, a rangiava a sò pòst lòn che d’àutri a l’avìo lassà an girola.

A l’era n’òm scrupulos e, bele ch’a rivèissa gnanca a trant’ ani, a l’era tachign come ‘l pare: s’a venìa a riferì così prest a vorìa dì ch’a j’era cheicòs ëd gròss. Ël vej Maritan a l’ha ciamaje lòn ch’a j’era ‘d neuv.

- Gnente, tut a pòst - a l’ha dije ‘l fieul. I son ëvnù përchè a-i é tre strangé ch’a veulo parlete. A smijo nen gent ch’a veuja caté dë slòjre: a l’é mej ch’i-i resta ‘dcò mi. A l’ha pen-a fàit a temp a setesse al taulin dla màchina da scrive che ij tre foresté a son rivà, compagnà dal guardion.

A j’ero tre element ‘d mesa età, bin vestì, e a smijavo ‘d gent seria e ‘d pòche paròle. A l’han salutà e a l’ha vorsù savèj se ‘l vej a l’era ‘l padron dla bòjta, peui a l’han mostraje ij sò papé, antramentre che ‘l cap a l’ha s-ciairije ‘l motiv ëd soa presensa:

- Polissìa tributària, i l’oma da fé n’ispession a l’asienda. I sarìo rivà prima, ma i l’oma avù ‘n vast a la màchina, peui i l’oma sbalià stra. Ël vej Maritan a së spetava ‘d tut meno che na vìsita parèj.

- Ch’a pijo pòst - a l’ha bërbojà. – Ch’a faso pura. L’oficina adess a l’é fërma, che j’ovrié a son già ‘ndàit a ca.

- L’oficina për adess a n’anteressa nen - a l’ha precisà ‘l cap.

- Anté ch’a son ij locaj dl’aministrassion? Ël vej Maritan a l’ha slargà ij brass:

- La nòstra a l’é n’asienda cita - a l’ha rëspondù. - I l’oma nen d’impiegà. L’aministrassion a l’é tuta sì ‘ndrinta e i la ten-o mi personalment da sinquant’ani. Ij tre a son vardasse antorn con curiosità: a l’era na stansia qualonque, al pian teren, con ëd mace d’umidità ‘nt ij canton, e la mobilia a l’era formà da ‘n vej cansel decrépit, da në schedari, da ’n taolin con na veja màchina da scrive, da n’armari smisurà ëd bòsch ëd rol, tut foratà da le càmole e da na stuva ‘d tèra rossa con un tubo che, për rivé fin-a al fornel, a traversava tuta la stansia për travers, sostnù da liasse ‘d fil fer a diversi ciò rampin piantà ‘nt ij travèt dla vòlta.

- Tut sì? - a l’ha ciamà ‘l cap dòp d’avèj varda lòn che, për chiel, a jë smijava na bela sen-a.

- Tut sì - a l’ha confermà ‘l vej Maritan. - Dal 1890 a tut ancheuj. Là ‘ndrinta, ‘nt l’armari a podrà trové la còpia dla fatura dla prima slòira ‘d fer fabricà da mè grand Tòni dël 1895.

Ël vej Maritan a l’é aussasse e a l’é ‘ndàit a deurbe l’armari: - Ch’a vardo pura, i l’oma pa gnente da stërmé.

- Ch’as dëscòmoda pa - a l’ha dit ël cap.

- Adess a l’é tard. I ‘ncaminroma a ispessioné doman matin.

J’àutri doi a son dasse sùbit da fé: a l’han gavà da le borse ij sò atrass e tut sùbit a l’ha butà ëd piomb e ‘d cacèt a tuti ij cassiòt dël cansel e dlë schedari e a le ante dl’armari. A j’ero ‘d gent cossiensiosa e a son nen dësmentiasse ‘d butè ‘d cacèt ëdcò tra l’armari e la muraja, an manera che gnun a podèissa duvertelo da daré. E sòn për evité che ij regìster e ij papé, trovà la porta sarà, a riessèisso a passé dë sfròss da la fnestra. Ël vej Maritan a l’é restà pë un moment ambajà, peui a l’é arvirasse:

- Noi i soma ‘d gent onesta! I l’oma le carte a pòst e i l’oma pa gnente da stërmé!

- Noiàutri i foma mach nòstr mësté. A l’é pa ‘l cas d’ofendse përchè costa a l’é nen na chestion ëd fiusa ma ‘d regolament. D’àutra part, se a-j pensa bin, a l’é na garansìa ‘dcò për chiel, nen mach për noi.

Quand tut a l’é stàit sigilà e verbalisà, ël cap a l’ha spiegà che, naturalment, ij cacèt a duvìo pa esse tocà për gnun-e rason.- I dovoma trové tut coma i l’oma lassalo!

- E se staneuit a jë s-ciopèissa n’incendi e a brusèissa tut?! - a l’ha ciamà ‘l giovo Maritan, ch’a na podìa pì.

- A sarìa mej ch’a capitèissa nen! - a l’ha rëspondù ‘l cap, con vos tajenta.

Ël vej Maritan, a stantesinch ani, a l’era n’òmo bon a travajé coma ‘n fòrt òmo ‘d quarantedoi. Mach ch’a lo lassèisso tranquil. A l’era come ‘n vej càmion, përfet an tut, - motor, carosserìa, sospension, trasmission - ma con në spinterògeno dlicà. Në spinterògeno ch’a soportava tranquil ij socrolon dël normal tran-tran, ma che, se dësturbà, magara, da na stissa d’eva tombà pendent ël lavagi dla màchina su sò cuver-cc, a dventava n’angign inùtil, provocand l’arest dël motor. Ël vej Maritan a l’avìa un cheur përparèj e, quand a capitava ‘n colp improvis, a l’era un gròss sagrin. Ël fieul a lo savìa bin e, bele s’a l’avìa la lun-a për travers, a l’ha sercà ëd butela an rije:

- Pensé, pare, che bela sodisfassion! Avèj fàit na patela ‘d chilòmetri, con vast a la màchina e d’àutri assident për rivé fin-a sì, a ca dël diav, avèj travajà për sigilé tut, fin-a la muraja, rangesse a deurme ‘nt un-a piòla ‘d campagna pien-a ‘d poj, për peui torné sì doman matin e trové che tut a l’é a pòst!

Ël giovnòt a l’é butasse a grigné e soa mare a l’ha faje d’arson. Ma ‘l vej ha la pa rijù. A l’é restà sómber a vardé la mnestra ch’a l’avìa pa ancor tastà e a l’ha dit, socroland la testa:

- A l’han pa avù gnun vast a la màchina, a l’han pa perdù la stra. A son rivà espress a l’ùltima minuta për fene na sorpèisa e ‘nciodé tut. Përchè mai a saran ëvnù?

- A son pa vnù mach da noi - a l’ha sclamà ‘l fieul - a van daspërtut!

- Nò- a l’ha ‘rbëccà ‘l vej. - Coi-lì a van mach anté ch’a-j mando. Përchè a l’han mandaje pròpi da mi? Chi ch’a l’ha mandaje?

La veja a l’ha pijà part:

- L’istessa gent ch’a l’ha mandate coj dla repùblica, peui ij tognin, peui i partisan. Ij sòlit falì ch’a chërpo d’anvìa e a mando le litre anònime a coj ëd l’erari come a mandavo le litre anònime ai fassista, ai tedesch, a j’angleis, ai partisan e via fòrt. E con che ‘rsultà? A son ëvnù, a l’han capì ch’it ses un galantòm a a son andà via. A capitrà parèj ëdcò con costi-sì.

- Con costi nò - a l’ha bërbotà ‘l vej. - Con costi a l’é divers. Për lor gnun a l’é galantòm. Për loràutri soma tuti ‘d trufador ëd lë Stat. S’a treuvo gnente, a diran mach ch’i son un mascon ch’a l’é riussì a cioleje.

- Ch’a diso lòn ch’a veulo! - A l’ha crijà la fomna. - A basta avèj la cossiensa a pòst!

- A basta pa- a l’ha fortì ‘l vej. Al di d’ancheuj as dà pì crédit a la paròla ‘d na pel grama anònima che a cola ‘d n’òm ch’a l’ha sempe travajà onestament tuta la vita.

La veja i ‘l fieul a l’han ancora ansistù per convince ‘l vej a lassé perde ma ‘l Maritan as frustava sempe ‘d pì përchè a l’era sicur ëd pa meritesse un tratament parèj. E, dal moment ch’a së scaudava sempre ‘d pì ‘nt la discussion, a na bela mira a l’é capitaje lòn ch’a duvìa sucede.

Ël vej Maritan a l’é vnù smòrt: lë spinterògeno a l’avìa arseivù col danà colp ch’a sbalava ij contat elétrich, e ‘l “motor” ancaminava a perde ‘d colp. An costi cas a ventava nen perde gnanca na minuta: a-i ero cole fiale dla specialità merican-a, për evité ‘d pastiss sensa rimedi a ‘ntocava fé sùbit la pontura al vej. Antëcà a j’ero atressà, e tant ël fieul che la fomna e fin-a la serventa a pudìo fé l’ignession. A l’era stàit pròpi ‘l médich a vorèj ch’a ‘mprendèisso përchè ij Maritan a stasìo a ca dël diav, ant ël pòst pì isolà dl’univers, a na bon-a ora dë stra da qualsëssìa pòst abità. Për bin ch’a fussa ‘ndà ël médich a l’avrìa butaje tròp temp a rivé. A l’han dëstendù ‘l vej sël let da già che le fòrse a-j mancavo për ësté an pé, e, sùbit a son butasse a l’òpra per trové la scàtola dle ponture.

Ma ‘l destin, cola sèira, a l’era ancagnisse contra ij Maritan e la maléfica scàtola a sautava pa feura.

Ël vej, antant, a l’era un pòch calmasse e, bele s’a l’avìa j’euj sarà, a capìa benissim lòn ch’aj capitava.

- Lassé perde- a l’ha bësbijà a ‘n bel moment. - A resta inùtil serchela... La scàtola a l’é là drinta... ‘nt l’armari dl’uffissi... Ël giovo a l’é slansasse an vers l’uss ma ‘n crij a l’ha fërmalo:

- No!... A venta pa rompe ij cacèt...

- I na rompo un miliard ëd cacèt! - a l’ha crijà ‘l fieul, ch’a l’era tornà vers ël let dël pare. Ma la man dël vej a l’avìa saraje ‘l brass come na mòrsa ‘nt na strèita dësperà.

- Nò!- a l’ha tranfià ‘l vej. - Se la pontura am salvèissa la vita, doman am farìo meuire loràutri an denunsiandme come un malfator ch’a l’ha stërmà ij papé.

- Pare: ambelessì a-i é an bal la vita ‘d n’òm!- a l’ha crijà ‘l fieul, inasprì. - A son òmini ‘dcò lor e a capiran.

- A son òmini ‘dcò lor, ma a chërdo a gnente e a gnun- a l’ha dit ël vej, con sempe meno fià.

- Për lor a son tuti truch... A son pien ëd difidensa fin-a dë dnans a la mòrt.

- Pare, mi iv lasso nen meuire. I peuss pa lasseve meuire: ch’a chërdo o nen, mi i deuvo sciapé ij cacèt ëd l’armari.

La strèita dël vej a l’é fasse pì s-ciassa: - Gioan... s’it ës-ciape ij cacèt it ëm fas meuire ëd disperassion... S’i deuvo vive i vivreu sensa ignession... De a ten pa cont ëd le litre anònime... De a l’é giust.

Ël vej Maritan a s-ciairava pì gnente bele con j’euj duvert ma ‘l motor a girava ancora. Sensa molé ‘l brass dël fieul a l’ha ciamà la fomna:

- Sara l’uss ëd l’ufissi e pòrtme la ciav s’it veule nen ch’iv maledissa tuti...

La fomna a l’avìa mai dëscotù j’órdin ëd sò òmo e a l’ha pa dëscotù gnanca cola vira. A l’é andà a saré la pòrta dl’ufissi e a l’ha portà la ciav al vej. A l’ha butajla an man e ‘l vej a l’ha s-ciassala con fòrsa, disperà.

Già na patela ‘d gent a l’era an girola: chi për andé an serca dël dotor, chi për andé a dësvijé jë spëssiari dj’anviron, chi për trové ij tre strangé dla polissìa tributària. Ma la ca e la fàbrica dij Maritan, come i l’oma già dit, a l’era a ca dël diav e cola sèira ‘l destin a virava nen da la part giusta: ël dotor a l’era nen a ca, arciamà lontan da n’àutr malavi, jë spessiari a l’avìo nen cola spessialità american-a, ij tre polissiòt, dagià ch’a l’avìo nen trovà n’alògg decoros ant j’anviron, a son andàit a deurme chi sa andoa an sità. E, antratant, ël motor a perdìa sempre pì colp e tòst a sarìa fërmasse: ma la man ësnistra dël vej a molava nen la strèita sla ciav e la man drita a strenzìa sempre pì fòrt ël brass dël giovo Maritan.

Ij tre a son tornà a la matin, con la barba fàita, përfumà e sodisfàit. Ël giovo Maritan a jë spetava dë dnans a la pòrta dl’ufissi. - Antocrà forsé l’uss. La ciav a ‘l l’ha mè pare.

- Ch’as la fassa dé! - a l’ha sclamà ‘l cap che ‘sta stòria a-j piasìa pròpi gnente.

- Mi im n’ancalo nen: ch’a ven-a chiel a ciamejla - a l’ha babotà ‘l giovo ch’a mastiava amèr, anviarandse vers la stansia dël pare.

Ij tre a l’ha daje apress e, quand a son trovasse dnans al let anté ch’a-i era ‘l vej Maritan mòrt, a son restà ambajà.

Che truch a l’era mai col-lì?

- A l’é mòrt ësta neuit- a l’ha spiegà ‘l giovo. - A l’é vnuje n’atach ëd cheur, ma i l’oma pa podù feje la sòlita pontura përchè la scàtola a l’avìa butala ‘nt l’armari sigilà... A l’ha nen vorsù ch’i gavèisso ij cacèt...

Ël cap a l’é strenzusse ‘nt le spale e a l’ha dit gnente përchè a capìa ancor nen antè ch’a vorèisso rivé ij Maritan con cola comédia.

- Për voiàutri a cono ‘d pì ij cacèt che la vita ‘d n’òm! - a l’ha dit ël giovo Maritan a dent ës-ciass.

- Am dëspias - a l’ha rëspondù ‘l cap con fé sùit përchè ancaminava a fastudiesse. – Ma noi i foma mach nòstr dover.

- E alora felo e campé giù la pòrta! - a l’ha sclamà ‘l giovo. – E che De av maledissa! - a l’ha pensà.

A l’han forsà la pòrta dl’ufissi e na vòlta intrà a l’han controlà con soen ij piomb e ij cacèt.

- La scàtola dle ponture a duvrìa esse sì - a l’ha spiegà ‘l giovo Maritan antant ch’a mostrava lë scond ësportel ëd l’armari.

- Ancaminroma da sì la verìfica - a l’ha concedù ‘l cap fasend rompe ‘l cacèt a lë scond ësportel.

La scàtola dle fiale a l’era pròpe lì e ‘l giovo, pen-a a l’ha vistla, a l’é campasse a pijela. A-i era pì gnun motiv d’esse precipitos parèj, dagià che ‘l pare a l’era mòrt, ma a l’é stàit l’istint.

- Còsa ch’a-i é andrinta?- a l’ha ciamaje un dij tre. Ël giovo a l’ha aussà ‘l cuvercc: - Le fiale ch’a l’avrìo salvà mè pare. Gnente ch’a peussa ‘nteressé l’aministrassion ëd l’asienda.

- A peul tnila, alora - a l’ha dit ël funsionari al giovo Maritan.

A son ‘ndà avanti a ispessioné për doi di ‘d fila: a l’han analisà e studià minca pì cit feuj ‘d carta, a l’han ciamà spiegassion su sentmila ròbe. A l’han vorsù vëdde tut: l’oficina, ij magasin, la cròta, ‘l grané. A son fasse duverté tute le pòrte, tuti jë sportej, tuti ij tiroj. A l’han butà bech an tute le stansie. Minca tòch ëd papé a-j fasìa slarghé le nariss da l’ecitassion.

A riessìo pa a trové lòn ch’a sercavo, lòn ch’a duvìo trové, e sta stòria a-j fasìa vnì ‘l ghignon. La sèira dlë scond di a son mostrasse fin-a ‘n sl’uss dla stansia dël vej. Ël let a-i era pì nen përchè 'l vej a l’era sarà ‘nt la càssia e cola a sarìa stàita sò pajon për l’eternità. A son ëstàit lì un moment a vardé : as capìa che a l’avrìo vorsù fela dës-ciodé për ispessionela. A l’era l’ùnich pòst anté ch’a l’avio ancor nen ficà ‘l povron. A son andà via sensa dì gnente. Ma, rivà an fond al porton, un dij doi grafion an seconda a l’ha bërbotà:

- Coj fetent a l’han fanla: la ròba ch’i duvìo nen vëdde a l’han ëstërmala pròpe lì.

Ma ‘nt la càssia a-i era mach ël vej Maritan, con la ciav ancora strèita an man. Mòrt ma trionfador.

[Tradussion ëd Renato Agagliate da un racont ëd Giovanni Guareschi, Il cittadino Demei]