Giovanna Viglongo/Cit arcòrd sù Pinin Pacòt

Artorn

CIT ARCÒRD SU PININ PACÒT

Parafrasand na poesìa ’d Pacòt, Se mi i sgato ant la memòria i treuvo, belavans, na pugnà ’d tera mufìa... che a sa odor ’d vita finìa, ma la malinconìa dël dovèj gaspé - për costa ciaciarada ’d rievocassion - tra ij moment ëd vita d’un passà giumai longh, a l’é arcompensà da la dosseur ch’am dà l’arcòrd ëd figure che an quàich manera, pòch o tant, a l’han gravà an sla sernia dle mie adresse colturaj.

Fasend ëvnì a gala donca ’d vicende assè lontan-e, la veteran-a sot-ëscrita a torna pësché n’imàgin ch’as peul fé armonté a prima dla guèra, 1939 o giù da lì, quand ch’a l’era la comessa giovo dla librerìa antiquaria Viglongo - un pont d’ancontr ëd leterà, studios e bibliòfij, postà an contrà XX dë Stèmber al nùmer 45, peui crasà ’nt ij bombardament dël 1943 - e ’l monsù distint con j’uciaj sercià fòrt e lë sguard indagator ch’a virola anmalinconì tra le corsìe e le stagere con l’ategiament curios ma pien ëd contegn dël bouquineur, a l’é pròpi ’l ragionié Giuseppe Pacotto, an art ël poeta Pinin Pacòt.

Pòst anciarmant la librerìa, dzortut për le frequentassion ëd quasi minca di (an pì a un qual via vai d’antifassista ch’as bogiavo sensa fé rumor) d’inteletuaj ch’a l’han lassà na marca creusa ’nt la vita coltural dël temp e spatarà ’nt l’aria na póer nen palpàbila ’d savèj che, miraco sensa rendëmne cont, i l’hai respirà a pien polmon. Na lista a la grossera? Franco Antonicelli, Renzo Pezzani, Luigi Einaudi, Francesco Cognasso, Andrea Della Corte, Adolfo Balliano, Silvio Simeom, Francesco Pastonchi, Carlo e Marziano Bernardi, Onorato Castellino, Arrigo Frusta, Remo e Alfredo Formica, Massimo Quaglino, Vittorio Zumaglino... e quanti d’àutri... e la bondosa congrega dij poeta an piemontèis, Nino Costa sèmper con Mario Albano, Luigi Olivero, Aldo Daverio e Renato Bertolotto, Barnaba Pecco, Armando Mottura, Carlinòt (Carlo Ferrero), e via fòrt, ch’a l’avìo angagià, con soa presensa squasi costanta, un pcit cenàcol leterari.

Pacòt nopà a vnisìa ’d tant an tant e mè arcòrd am dis ch’a l’era ’l contrari dl’esse espansiv: gnente a che fé con le visite seiran-e ’d tuti ij di ’d Costa che già a l’intrada a spantiava l’alegrëssa ch’a jë spriciava da j’euj për la gòj ëd conté na neuva barzlëtta, a la debordansa sèmper polémica d’Olivero, a jë slans esuberant ëd Frusta; Pacòt a l’era pì che cortèis e gentil, ma compassà, dëstacà, arzistent a l’esse famijar, pòch portà a la confidensa, fin-a refratari al soris e i m’arcòrdo ch’a fumava con nervos, miraco për socrolesse da adòss quàich antrap emotiv. Ma a l’é vera che tant Costa che Viglongo a fumavo an continuassion.

Ij poeta a vnisìo an librerìa për antërtene Viglongo an sle soe poesìe, minca tant declamandësje un con l’àutr, Pacòt nopà a vnisìa a l’arserca ’d lìber an sj’argoment ch’a-j andasìo a genio – e dantorn a sòn as fërmava a parlé con calor -, a-j catava o, s’a j’ero ràir a trovesse, a-j baratava fasendësje prësté o prëstandje (antlora j’edission anastàtiche ’d Forni a j’ero dëdlà da ven-e). I l’hai trovà un sò bijèt ëd solécit e i m’arcòrdo d’esse andàita mi midema a fej-je avèj a l’Istitut San Pàul ëd contrà dël Mont ëd Pietà, andoa che chiel a dirigìa ’l repart ëd le cassiëtte ’d sicurëssa.

An sël mond ëd la lenga e leteratura piemontèisa a possedìa na padronansa assolùa e a s’animava quand, con l’interlocutor adat, a podìa afronté ’d rasonament elegant, a podìa andé a fond ij problema dla lenga piemontèisa, analisé ’l rapòrt tra leteratura e dialèt, con soe particolarità, quand ch’a podìa fé d’escursion etimològiche e ’d comparassion, core dapress ai significà andasend parèj a le rèis ëd le paròle e ’d soa filosofìa, artrové ’nt ël fransèis antich d’afinità idiomatiche con ël vej piemontèis (a sò temp avend lesù, bele se nen da bin, Rabelais an original, i l’hai podù rëscontré la giustëssa ’d soe afermassion). Chiel a ametìa che ’l piemontèis a fussa na frisa rudi e grotolù ma an fàit d’espressività a disìa ch’a l’era nen scond a gnun.

Mi i assistìa da banda a costi debat viv e sensa fin përchè – a l’é da noté – a së svolgìo squasi sèmper al moment dël congé, davsin a la pòrta, e a finìo ’nt na bela dichiarassion d’amor për la Provensa, ij sò poeta, Mistral e ’l Felibrism, e mach a sta mira ’l dialogh a së svolgìa ’nt un clima ’d grinor e d’amicissia. D’amis che ’nt ël passà a l’avìo travajà ansema për dë sman-e, ore e ore, fianch a fianch, a elaboré ij prinsipi për la codificassion e normalisassion ëd la grafìa piemontèisa e fissé un programa editorial ëd tut rispet.

Vardé sì, mentre ch’i cudìa la librerìa, i andasìo man a man butand a pòst l’archivi e i l’avìa pròpi fàit la conossensa con Pinin Pacòt a travers ij papé dla S.E.L.P. (Studio Editoriale Librario Piemontese), la prima sigla editorial d’Andrea Viglongo editor, fondà ’nt ël 1929 - ’30 e inspirà dal boneur ëd l’ancontr tra ij grand poeta Nino Costa e Pinin Pacòt ant l’union fortunà con la determinassion apassionà d’Andrea Viglongo.

I l’avìa parèj dëscuvert l’importansa anans con ij temp ëd la S.E.L.P. e ’d soe edission, dël travaj preparatòri për l’utilisassion uniformà dla grafìa, ëd le Poesie dël Calvo cudìe da Viglongo e Pacòt, e ’d cost ùltim ël bel sagg an prefassion a Pan d’coa ’d Nino Autelli, ëd l’afidament a Pacòt ëd l’antologìa ch’a dovìa cheuje ’l fior fior ëd la lirica piemontèisa (17 poeta tra i quaj Albano, Baretti, Costa, Gallina, Gianotti, Mottura, Nicola, Olivero, Pacòt, Carlottina Rocco) ant na publicassion dedicà A Mistral ant ël sentenari dla nassita (e st’ann i memorioma ij sent ani da soa mòrt), un volum ch’a l’avìa fàit nasse un vëspé. A l’era stàit pijà ’d mira dal poeta goliard Giovanni Casalegno ’l qual a l’era riessù a fé passé, sota fàuss nòm, doi sonèt ch’a smijavo inegé al mistralism, an realtà a contenìo d’acròstich legerment denigrant ël «balin provenssal» ëd Pacòt. Ant l’ambient a l’era stàit un ver cas leterari ch’a l’avìa angagià ’d polémiche ch’a sarìo durà ’nt ël temp pijand ëdcò d’àutri aspet. Pacòt a l’era pijass-la bastansa e, chërdend che Viglongo a na fussa al corent, a l’era ofendusse.

E pensé che, dzorpì ’d Mistral publicà për contenté Pacòt (ma l’adesion ëd Viglongo a l’era stàita gënita ’dcò përchè ’l poeta provensal a l’era stàit apressià da Piero Gobetti), la S.E.L.P. a l’avìa ’dcò publicà, ant ël 1931, surtend dal programa, le Poesie an italian ëd Marco Lessona (1859-1921), fieul ëd lë siensià Michele, an omagi arconossent al fàit ch’a l’era stàit ël Présside dla Scòla Técnica ’d Savian andoa ch’a l’avìa studià Pacòt. An efet ël prim volum ëd poesìe ’d Pinin Pacòt Arssivoli, publicà ’nt ël 1926 con la prefassion ëd Nino Costa, a pòrta la dédica, con la grafìa ch’as dovrava antlora: Côsti verss a sôn dedicà a la memoria / ‘d Marco Lessona, che, prim, a / l’à môstrame lon ch’a l’era pôesia, dédica che ’nt l’edission ëd le Poesie dël 1954 e cole apress a vnirà smonùa modificà ’nt la grafìa e ’dcò ’nt ël test: A Marco Lessona / mè prim maestro ‘d poesia. E a l’é vera, ant ij vers ëd Pacòt a-i son ëd derivassion dal Lessona: lë spont ëd Voci del vento a ven cujù da Pacòt e sublimà ’nt un dij tre Rondel publicà sl’antologìa mistralian-a Passa ‘l vent ant ël fujagi e ’l refren ëd la balada che ’l Lessona a sent fra j’arcade dël Clàustr ëd Savian (sede dl’Institut Técnich dël qual Pacòt a l’avìa fin-a vorsù publichene la fòto ’nt ël lìber) a l’ha ispirà con nostalgìa soa lirica d’amor, le sirventes, sò bel lengagi da trovador.

Ant ël 1931 a l’era staje ’dcò la Commissione Ortografica Piemontese ch’a l’avìa vist ancora tuti e tre, Costa, Pacòt e Viglongo, schierà a difèisa la tesi comun, peui a l’era rivaje la rotura ’d Pacòt con Costa...

An librerìa ij ròl a j’ero bin definì: mi i j’era la comessa (ëd Viglongo i sarìa dventà la fomna ani apress), ma sël teren dij lìber, dij quaj Pacòt a l’era apassionà coma bibliòfil e studios, e dovend miraco speté la disponibilità ’d Viglongo, a l’era ciàir ch’a së scambièissa, dzorpì dij convenévoj, quàich paròla an pì.

Mi i l’avìa le credensiaj giuste e a penseje da bin, a squasi 70 ani ’d distansa, i chërdo ch’a fusso coste: i conossìo e amiravo Pare Angelo Pistarino ( da cita i frequentavo l’Oratòri ’d San Dumini, da già che jë stasìa dacant) e ’d Pare Angélich, ël pitor ëd le Madòne, sò paisan, Pacòt a l’era un grand amirator; a-i era l’amicissia an comun con ël pitor Massimo Quaglino «fieul dël ’99» coma chiel, tuti e doi spedì an zòna ’d guèra a 18 ani (mentre che Viglongo, ch’a l’era dël 1900, a l’era andaje sensa avèj finì la leva rivand al front mach ant ij di dla vitòria); për mie propension sentimentaj am piasìo, bele sensa conòsje a fond da già ch’i j’era andàita pòch pì an là dël Jaufrè Rudel ëd Carducci, ij poeta provensaj che am portavo a fantastiché sle cort amorose dël Monfrà, su Rambaldo, fasend-me imedesimé ’nt ël Bel Sivalié, ma dzortut i j’era entusiasta ’d Mirella ’d Mistral, ël pì che bel romanz ëd campagna e d’amor ch’i l’avìa lesù con passion, possà da Viglongo e da Costa, e ’l mond poétich ëd la Provensa e ’l felibrism a j’ero la passion ëd Pinin Pacòt.

Lë scambi verbal ëd vedute a l’era stàit assè gratificant për mi; i j’era vnuita a savèj che chiel a savìa che, con ij poeta Aldo Daverio e Renato Bertolotto, ëdcò lor dipendent dël San Pàul, i frequentava, a la sèira, ëd lession a gràtis d’alman proponùe da la Cros Rossa Italian-a ’nt la sede ’d contrà dl’Arsivëscovà. A l’era stàit Daverio, studios ëd la lenga e dla leteratura provensal e ch’a idolatrava Pacòt, a convince mi e Bertolotto a andeje përchè a vorìa esse ugual al Magìster avsinand-se ai test poétich ant soa lenga original, dàit che Pacòt a conossìa bin ël provensal, ël fransèis, l’inglèis, l’alman, ël latin e, a l’ha fanlo savèj Riccardo Massano, fin-a na frisa d’aramàrich e ’d russi.

Pen-a con sëddes ani, Pacòt a l’avìa publicà soe prime poesìe an sël periòdich dialetal turinèis «’L Birichin» firmand-se prima Giuseppe Pacotto e pijand peui sò nòm d’art a parte dal quart sonèt publicà ai 20 ëd mars dël 1915. Ani apress, ant ël 1951, afidand al poeta Giuseppe Portiglia l’incàrich d’artroveje ’nt l’archeujta dël periòdich che chiel a possedìa, a na precisava ’l but: «quando ero ragazzo avevo pubblicato le mie prime poesie sul Birichin e di esse non ho conservato copia. Ora, diciamolo, mi prende la curiosità di rileggere quelle piccole cose. Nostalgie della giovinezza perduta». Le pcite còse, na desen-a, an efet a comparisso nen ant l’edission dël 1954 ch’a comprendìa, oltra ai volum surtì an precedensa, d’àutri vers nen ancora pubblicà an volum, e l’avertiment: Queich componiment, tra coi d'“Arsivòli” e ‘d “Crosiere”, che l’autor a l’ha giudicà ‘d modest esercissi ‘d gioventù, a l’è stait scartà, e queicadun a l’è stàit ritocà”. Soe prime poesìe a son peui stàite publicà ’nt L’Almanacco Piemontese 1973, ma i devo dì che ’nt ij midem temp, ant ël cors d’arserche fàite da mè òm e da mi a la Biblioteca Nassional ëd Firense consultand ’L Birichin, i l’oma avù l’emossion ëd trovene d’àutre, publicà ’nt j’ani Vint e, për lòn ch’a m’arsulta, mai publicà an gnun volum. An base a tut sòn i l’hai la convinsion, e a sarìa bel che an cost ann comemorativ as podèissa fesse, che antraprendend d’arserche për cheuje le poesìe inédite, ëd le quaj minca tant a na seurt notissia,e cole spatarà su arviste e publicassion diverse, as na podrìa buté ansema na bela archeujta.

Bel a sarìa ’dcò artrové col poemèt eròtich ch’as treuva nen da ani, coj Sonet ëd j’ole scrit a quatr man dal Pacòt con vinteneuv ani e da l’Olivero con disdeut, ël dròlo pcit glossari dla mala che Viglongo a l’ha avù tra le man e a sarìa fin-a amusant pësché, tra le composission dedicà a le reclam e publicà an sj’Armanach Piemontèis dal 1932 al 1938, cole ch’a peulo atribuisse a chiel.

I l’hai nominà vàire vòlte Nino Costa përchè, an mè pensé, a ven butà an comun al nòm ëd Pacòt, coma ch’a ven natural ël binòmi Bartali / Coppi, ma a son bondose j’analogìe e le tante liure ch’a-j unisso. Tuti e doi a l’han avù, coma palestra poetica, ’L Birichin e coma travaj a j’ero fonsionari ’d Banca, Pacòt al San Pàul, Costa a la Cassia ’d Risparm; tuti e doi as sogetavo al vissi d’avèj sèmper ël sigarèt tra le man ma a j’ero dotà ’d na fòrta përsonalità sota un divers aspet fìsich: Pacòt curà e soagnà fin-a ’nt la camisa nèira che quàich vòlta a vestìa ansema a la tristëssa sël moro, mentre Costa, sota a n’abijament pràtich ch’a tirava a esse bohèmien, a smijava scansonà e rijent coma un fiolin; a j’ero istruì e a trasuvavo un savèj përfond, e sòn a s’antërved da soe poesìe: popolar, gënita e abandonà cola ’d Costa, leteraria a àut livel, pura e assè moderna, bele se gropà a cola dj’antich trovador cola ’d Pacòt; tuti e doi a l’han nurì soa poesìa dl’essensa gënita dël Piemont e d’orgheuj campagnin; tuti e doi a arpòso ’nt la tèra dij sò vej, Costa a Siriè e Pacòt a Vilastlon, ma na colonëtta ’d pera cogià s’un verd prajèt a na tramanda l’arcòrd ai turinèis, cola ’d Costa al Valentin, cola ’d Pacòt ai Giardin Cavour.

Mi i son orgojosa d’avèj-je conossù tuti e doi.