Giovanna Viglongo/Amor e vita d'Arrigo Frusta

Artorn

L’AMOR ËD VITA D’ARRIGO FRUSTA

A l’é nen possìbil dësmentié – bele se a distansa ’d mes sécol – un përsonagi coma Arrigo Frusta (nòm ëd còmod ëd Augusto Sebastiano Ferraris, 1875-1965), la grassiosità ch’a conquista dla soa bela parlada piemontèisa, che chiel a sostenìa esse lenga-pare, an qualsëssìa manera ch’a sia esprimùa ’dcò an d’anciarmante conte e bele poesìe, frut ëd la përfonda coltura ’d glotòlogh; sò amor apassionà për Turin, ëd la qual a l’é stàit dëscritor fedel e amant pì che gelos; l’esse apartenù, ant soa longa gioventura da student, a la vita dëspentnà ’d na splendida Turin con j’arbat ëd Paris, lassand-ne d’arcòrd ësclint ant le pròse d’art; ma a së riess për gnente a dësmentié soa notévol vajansa dël fìsich, la natural elegansa dël gentilòm ëd vej ëstamp (al temp midem amant ëd la vita sempia, sensa gigiòle); sò passà da ardimentos alpinista; ël cult dël mangé e dël bel vive a la Rabelais; soe fòrte amicissie e ij sodalissi ancimentà con poeta, pitor e leterà: e un ëd costi, Francesco Pastonchi, a lo arcambierà con un bel ritrat ëd vintequatr tërsin-e ’ntitolà «Dell’amor di vita» ant sò lìber Rime dell’amicizia (Mondadori, 1943) dedicà con afet a «Frusta, come ti sei fin da goliardo/ denominato poetando, Frusta,/ piemontese nel modo più testardo: / torinese anzi, che non sa non gusta / se non quello che nasce tra Po e Dora / e ogni altro gli par cosa vana o ingiusta».

Ma Frusta a l’ha dzortut ël drit ëd passé a la stòria për avèj avù ’dcò un ròl important, quasi dël tut ignorà ancheuj, ant ël camp dël cine (dij temp ëd Gozzano, tant për antendse), ai sò prim pass quand che Turin a l’avrìa podù vantesse d’esse la Hollywood ëd l’época. Për dila a la bon-a ’l cine mut, antlora, a parlava con acsan piemontèis e a l’é da noté che tant le monumentaj stòrie dël Piemont che quàich ëstòria dël cine a l’han quasi gnanca fàit segn a costa particolarità prioritaria.

Arrigo Frusta a l’é stàit popolar përsonagi al qual a meriterìa dedicheje un lìber antregh: a l’é donca doveros arciamene almanch la memòria. Da mia part, provand ëdcò piasì a parlene, i sercherai ’d felo a soa manera, pëscand da soa bondosa archeujita d’anecdòt ëd soa vita, da ij sò scrit e da ij mè arcòrd sbiajì, dëscremand da costi quàich «flashback» (as capiss che costa paròla a sarìa nen piasùa a sò purism ëd lenghista!) postà ’nt un itinerari serpentant ëd lògne memòrie, miraco con nen tròp riguard a la cronologìa ma stissant ëd nostalgìa d’un mond përdù.

Fieul e anvod ëd nodar – donca la Turin da bin – a l’avìa studià ’nt ël famos Colegi Cicognini ’d Prato (col ëd D’Annunzio, e a l’era capitaje pròpi la stansia andoa ch’a l’avìa durmì e sugnà ’l «giovinetto vate»); ëdcò chiel a l’avìa gòj ëd definisse poeta, e a l’era për dabon, an manera special ant le pròse.

Bel monsù, con la distinsion ëd l’aristocràtich, ma bin butà e con le spale da lotador, da sèmper elegansa e rafinatëssa, parlador costumà e aclamà diseur ëd poesìe coma l’amis Pastonchi, a l’avìa – e a la fasìa vëdde – na arlevanta preferensa për ël lengagi popolar e për la lingua piemontèisa dont a n’era padron, plasmand-la a sò piasì, ant na manera strasordinaria ’nt na giusta mës-ciura dë stil avosà e al temp midem popolar con ëd ton dal calor uman. Studios creus ëd la lenga e leteratura, sia italian-a che fransèisa che piemontèisa, a l’avìa na vera predilession për Rabelais: a l’era un sò afaresse sensa fin col ëd confronté ’d test dël ’500 ant le lenghe sorele. A arsulta nen ch’a fussa asarasse con l’Alion, i son sicura ch’a l’avèissa an ànim ëd felo ma i arten-o che, bin avend avù na longa vita, a l’abia nen trovane ’l temp: pecà, a sarìa staje congenial!

Cortèis con tuti, galant con le madame (a l’era un ver tombeur de femmes), a dëspresiava nen – tut àutr! – la frequentassion e le grassie dle fomnin-e da lë spìrit «alégher», ëd le sartin-e, modiste, camisere, faseuse e bondose sot-categorìe ’d brajòire e via fòrt, fasend-ne tutun, ëd tute e con eleganta finëssa, risalté le blësse interior, ij sentiment e ij valor genit ch’a l’avìo, an gran part, le «fije dël pòpol» d’un temp giumai tant vej.

A stasìa ’nt ël sénter e a përcorìa a la moschetiera le contrà sitadin-e, e su e giù për ij pòrti dla soa Turin, con ël pass sicur ëd l’espert alpinista, capel a la brava, trossa an boca (soa «clava», a dì ’d Pastonchi), fasend giré a n’aria l’elegant baston d’avòri, fërmandse un moment e gavandse ’l capel soens, con grand inchin e quàich basaman, përchè a l’era assè conossù e tuta Turin as sentìa an dover ëd rendje omagi e chiel, un pòch narsisista, consient dël reu d’amirassion ch’a fasìa nasse sò comparì, as na compiasìa. E l’uditòri a restava anciarmà da sò conté: a fiorìo anecdòt e arlegre stòrie ’d teatro, ëd cine, ëd mondanità, ëd vita sitadin-a, ëd soe escursion alpin-e andoa ch’a j’ero acapitaje d’ancontr dròlo con ëd tipo a la Tartarin, con ëd «cordà dël brusacheur», con ëd viton anrolà coma guide ch’a tratavo ij client coma soe mule, patétich contrabandié d’euv e ’d ròbe dël géner.

A l’é mòrt ant ël 1965, l’ann sentenari dla conquista dël Cervin che chiel da temerari a l’avìa scalà pì che na vira inaugurand, con ël fieul ëd De Amicis, Ugo, ëd vie neuve s’na muraja ’d ròca ancora vèrgin. Na targa a Cervinia a na fissa l’aveniment, 2 d’agost 1906, con ël nòm ch’a l’ha amalgamà ’l nòm ëd còmod: Arrigo Ferraris. Guido Rey a conterà la stòria dl’aventura ardìa an pàgine ’d ràira blëssa ’nt ël sò Il Monte Cervino e Pastonchi a arcorderà ocasion ëd beivùe «in gran tazze di vino» e «cibi ghiotti» e «allegri canti e arguti motti…in coro con le guide… e c’era Edmondo (lui non cantava, ci guardava) e Rey… e Giacosa paterno… e il più giocondo Rubino, … fuori vegliando, ma presenza viva, coronato di nubi erto il Cervino».

An mes ai sò amis, nen mach ëd montagna, vardé-sì ’l già memorià Pastonchi: a l’era stàit Frusta a avsinelo ai poeta dialetaj, bele se a riesserà mai a felo parlé an piemontèis. A së smijavo fin-a, e nen mach për la fierëssa dla figura e ’nt la potensa dla vos, ant l’amor për ij clàssich, për Balzac e Flaubert, ma ’dcò ’nt l’elegansa, an particolar ëd le ghete e dle inapontàbij camise ’d seda. (Ma cole ’d Pastonchi – a scoté Mimma Mondadori – a jë vnisìo pagà, con d’àutri cont sostnù, da na rica sgnora turinèisa). Ansema as trovavo al Cafè San Carlo e soens a vnisìo ’nt la librerìa Viglongo ’d contrà XX Stèmber andoa quàich vira d’àutri frequentator ëd la Turin inteletual (Antonicelli a l’era dël grup) a formavo un cit cenàcol; peui pì anans, quand che ’nt ël 1946 i vorìa publiché un Dante con ël coment ëd Pastonchi, a l’era në spetàcol sentje declamé ansema ’d vers ëd Dante, Carducci e ’dcò «La cavallina storna» che squasi as na sentìa ’l susnor...

Ëd sò amor për l’alpinism, ëd soe ardimentose scalade, Frusta a l’ha ambaronà d’arcòrd sensa uguaj, e a l’é dabon un pecà che mach na part ëd coj-lì a sia stàita publicà. Conform a soa natura a l’é donca convenient propon-e, nopà ’d na descrission ësquisìa dij brich pì àut, la version ëd Frusta, visadì an ciav gastronòmica, ëd la vita alpin-a che an mostra l’aspet casalengh ch’a lo caraterisava e ch’a l’ha daje la reputassion ëd boca fin-a.

L’estrat a l’é costituì da na nòta al fond ëd n’artìcol anlustrà da Felice Vellan (n’àutr cambrada) publicà an sl’arvista «Ij Brandé», n. 184 dë 1^m ëd magg 1954, ant ël qual a antërsa l’elògi, un ver peana, a la Bagna càuda con giontà la Landa dl’aj. “L’amis Pare”, dël qual Frusta a parla an tersa përson-a, a l’é chiel midem, con ël dròlo stranòm d’antica data ch’a l’avìo daje j’amis quand ch’a l’avìa pòch ëd pì che vint ani.

Na partìa d’ane fa, me amis Pare, ansema a col grand alpinista che a l’è stait Pinin Lampugnani, a l’han avù la stupenda idéa ’d portesse àj, anciove, povron, euli, e tuta la batarìa… sla ponta dël Cervin e gargarisesse lassù, gamba ’d sa, gamba ’d là, la pì savorìa e poética dle bagne... N’inglèis, che a rivava da l’àutra part con tute le soe guide, nufiand col bon odor, a l’è stane frapà e a l’ha contà la stòria su l’“Alpine Journal”. Mi i lo mansion-o, përchè a stabiliss ël récord d’autëssa dla bagna cauda (4482 m.), un récord che, fin-a adess, a-i-è pa gnun che a l’abia batulo.

A-i é un doveros preàmbol al cissant ëscrit an sla bagna càuda:

D’acòrdi che a l’è nen faita për le meze-porsion , ij cicinbujì, ij ramùs-cio e le ciuciafurmije. Lòn a veul nen dì che a sia un mangé da cabassin ò da marmiton. Tutàutr: a l’è un lechet për i bochin da trifole. Ma a venta savèila preparé a regòla d’arte, conforma as dev, con tuti ij sacrament, precet e nòrme.

An quant a la pistin-a sernia dj’ingredient:

… j’anciove, butoma n’etto, che a sio nen àlici picante, ò filèt dë scàtola, ò (che sassin!) pasta del tubo. Nò,nò, piè ’d bon-e anciove a la sal, cole dël baril, che a l’han la carn frësca e reusa parj dle ciapëtte ’d na masnà-cita. E pieve bin guarda ’d laveje: basta che ij ras-ce con ël cotel e che ij fërte con në strass. Ij deurve an doi, ij gave la rësca, jë smazisse an potija, travajandje con ël cotel sle buve dla forcëlin-a…

Antratan as ciaciara con còmod, as cassula lo spess, as mastia bin ël bocon, as gusta ’l pitansin. E peui a veul dì esse bon amis, nen schefiesse un con l’àutr; a veul dì robesse magara ’l bocon, che un a l’ha ben cundì sla punta dla forcëlin-a, a veul dì amusesse a fè ij fòj, rije ’d cheur, fesse n’onsa ’d bon sangh. … Ogni tant na cimpada ’d barbera ’d San Damian, ò ’d dosset ëd Dojane... Con tanta alegria. E ant santa pas. Seve mai ancorzuvne coma a l’è igienich, minca tant, fè ij gadan?

A l’é crudel dovèj contrapon-e, a cost imn giojos, l’amèr sonèt che Frusta ani dòp, obligà dai médich a na dieta ’d fer për na maladìa ’d passagi, a l’avìa scrivù dòp ëd na «carcaveja gastronòmica»

Bagna cauda e povron, che paradis!

Che spatuss na polenta con j’oslet!

Che gòi al cheur un vòlovan ’d pernis,

gnòch a la bava e tornedò ’d filet!

E i vëddo passè an seugn subrich ëd ris,

trance ’d bujì con doi ò tre bagnet,

sivè ’d singhial, fondue, flan ’d radis,

e saladin-e ’d trifole e sarset.

E peui ancora fricassà ’d merluss,

trutole al bur, anguile carpionà

e bergunsòle e tome ’d Coconà

e torte al santilì. Ah! che spatuss!

Che anghicio! Che ëd seugn ch’i l’eu mai fait!

…Antratant im argalo ’d ris al lait.

Ël prim lìber ëd Frusta, publicà ’nt ël 1898, a l’é pròpi stàit L’Espôsissiôn dël 1898, Sonèt birichin, ma già ’nt ël 1894, chiel con disdeut ani, a j’ero comparìe su ’L Birichin quatr pontà ëd na vicenda pastoral, Una stòria veja tra në sgnoròt e na paisanòta e, ant ij prim mèis dël 1895, d’àutre quatr pontà d’Istantanee dla Haute (àuta società), an pròsa, achit con boneur, ant ël camp ëd la narativa, ëd na pì che sgnora e frenética produssion ch’a faran ëd chiel ël pì soagnà dij prosador an lenga piemontèisa, un ver cultor dël lengagi, ëd la «parlada d’òr zechin», coma ch’a disìa Ernesto Caballo.

Ant ël 1901 a surtirà, con la prefassion ëd E. Augusto Berta, Faravòsche:

Na spluva, un cit ciairin,

në s-ciopatè, grassios come un basin,

una pover dë stèile, un ragg dël sol,

spantià ’nt l’aria a pëssion;

diamant, ch’a l’è carbon,

carbon, ch’a l’è diamant për un moment,

ressiura d’òr, sabia d’assel lusent,

da ’nt l’ombra, libere,

le faravòsche

seurto, s’anlumino,

vòlo, van via,

t’i-j vëdde splèndide,

t’i-j sente a rie…

le faravòsche

son già sparie

L’ann apress, ant ël 1902, press ëd Lattes, a surtirà Ij sônett dl’ Espôsissiôn d’Arte Decorativa Moderna, con la cuvertin-a d’Attilio Mussino, l’avosà ilustrator ëd Pinocchio, e ’nt ij divertent sonèt ch’a formo «na guida côn le frangie e ij fioch» a dispensa ’dcò sò pensé dubios an sl’art neuva: «Cosa a dis? – L’ha nen capì? – Mi gnanca... Ecco lo stile Liberty!» e al temp midem a gionta un tassel a sò ritrat: «J sôn un d’ ij pôeta pì stimà / Arrigo Frusta… cheur content / statura regôlar, facia virtuôsa, / bela bôca, bel nas e bei cavej /… Am manca nen un po’ ’d disinvôltura; / l’hai ’na lenga ’d prima qualità».

An sostansa a ven da noté che, con chiel vivent, a sia surtì un ùnich volum an piemontèis: Faravòsche, përchè j’àutri tìtoj, comprèis Ij sent ane dël Circol dj’Artista, dël 1951, e peui ancora Fassin-e ’d sabia, contut dòp ëd la mòrt, dël 1969, a son la publicassion an lìber dë scrit già surtì an sij periòdich.

Për na soa poesìa, tut àutr che scabrosa (as fasìa arferiment a un sofà, promëssa ’d chi lo sà còsa), un nùmer ëd ’L Birichin a l’era stàit sequestrà e chiel processà për ofèise al pudor, e tut lòn a l’avìa procuraje na poesìa ’d solidarietà ’d Pietracqua an sj’ingiustissie. Ma a smija che ’l tut a fussa dovù a la passion, nen corispondùa, dël magistrà ch’a l’avìa incriminalo, an-namorà dla «fiama d’un moment» ëd Frusta.

Chiel a l’avìa scrivù tant: conte, comedie, profij ëd poeta, pitor, alpinista, nòte ’d crònaca, coment polìtich, prima an sle colòne ’d ’L Birichin (Frusta a fà part, a pien drit, ëd la «generassion dël Birichin»), e peui spatarà an manera bondosa, con lenga mossanta e iriverent (la RAI denominà la Malparlanta, «La Stampa» Madama Frangar ved. Flectar), ant le dódes anade ’d Ij Brandé, ciamà con insistensa a colaborene da l’amis Pinin Pacòt, dimostrand, con sò strasordinari léssich, l’arsercatëssa e frëschëssa sensa fin ëd la lingua piemontèisa.

Un sonèt autobiogràfich, ch’a duverta l’archeujita ’d pròse inédite a soa mòrt, an dà ancora un toch an sël sò «Sincer ritrat»: Son ’d rassa piemonteisa tut d’un tòch… pì fier che l’Artaban, dur come ’l ròch… J’eui limpid e seren, ël nas a cròch, la boca larga, faita për basé… Sovens ël cheur a rii e a seugna un pòch ij seugn ch’a fan ij cit e… ij fafioché…

A l’avìa già passà da un bel pòch la stanten-a, ma con un cheur antamnà d’un ëd vint ani, quand ch’a l’avìa publicà Tempi beati, scrit an italian. Un lìber anciarmant, mossant ëd gioventura da tute le bande. «Un liber piemonteis – a na farà la recension Pacòt – ant lë stil e ant ël pensè: tant che dialet e lingua as fondo e a s’armoniso ant n’unità necessaria.»

Na pitorësca galerìa ’d përsonagi a popolo le pàgine – sene dla vita ’d na Bohème turinèisa – la nassita e le glòrie dël Birichin, Franzoi ch’a pòrta a spass ij sò leon e a mostra ij ranfrign dij duej, Pietracqua, Viriglio, Fasolo. Ël memoràbil intervent, con Franzoi e Giustina, a lë siòpero dle brichetere a Moncalé andoa, obligà a viva fòrsa a monté an sël sëbber al pòst dël comissiant e nen savend lòn che dì, as lansa ’nt un esaltant dëscors an sla dòna, miràcol, imn ëd la creassion, trionf ëd la natura, gòj ëd la vita e via fòrt sussitand n’entusiasm tal che «delle belle figliole mi baciavano. Ricordo che una vecchina, tutta rughe, voleva baciarmi le mani e ripeteva: – che Dio t’aiuti, figliolo! …Queste parole mi ronzano ancora dentro, non vogliono uscirmi dall’anima. E mi sembrano più dolci dei baci delle belle figliole. Che grande giornata!».

Da d’àutre part a conterà che gnun-a dòna a l’avìa daje ’d sensassion pì giojose che na bon-a supa ’d faseuj, polenta e mërluss al verd.

Frusta e ’l cine. Ant la stòria dël «muto» soa figura as dëstaca an prim pian: giornalista dla «Gazzetta del Popolo» a l’era stàit assumù, coma diretor leterari e artìstich, da Ambrosio ’nt soa ca produtris – creà dòp d’avèj lassà la botega da òtich an Contrà Roma andoa che Frusta a catava ’l material për soa Kodak – coma sogetista con l’òbligh ëd l’esclusività e 300 lire al mèis dë stipendi, e i soma ’nt j’ani 1908/09. Ma a dventerà ’dcò ator (memoràbil a l’é soa interpretassion ëd Napoleon che a-j darà na fama così granda da esse arconossù për stra ancora desen-e d’ani apress) e ’nt ël 1911 a porterà la màchina da presa dzora dij 4.000 méter, al Còl dël Gigant, realisand parèj ij prim documentari d’àuta quòta, complimentà ’dcò da Charles Pathè për j’imagin ch’a esprimo l’ànima dla montagna. An col ann midem a vagnerà, con un sò soget, ël prim premi, 25.000 lire, quaicòs coma un Nobel, ant un concors internassional; an sostansa a l’avìa scrivù nen meno ’d 400 soget, trame, senegiature (tra l’àutr adatand d’euvre ’d D’Annunzio, fra le quaj La nave ch’a l’era girasse al lagh dë Vian-a); a l’avìa introduvù an sël set ëd leon ver – nen ëd cartapista – e dovendje «fité» dal domator avosà Schneider, a l’avìa peui dovraje an d’àutri film për compensé le spèise.

Tut sòn anans dël 1914. An col ann Gino Pestelli, da le colòne dël «Secolo XX», ant un artìcol antitolà Filmopoli, a anonsiava che l’Associazione Stampa Subalpina a stasìa preparand «una originale film... sulla visione in movimento» a la qual «Arrigo Frusta stava dando i ritocchi richiesti a lui suggeriti da una non comune esperienza ed intelligenza della nuova arte... di quel curioso mondo che ha avuto in Torino, prima e meglio che altrove, il suo più rapido sviluppo e che di Torino costituisce ormai una delle maggiori attività produttive, certo la più larga di benefici economici... un bell'esempio di attività e di modernità che la città dei bougianen offre alla Nazione». Ma la guèra dël 1915/18 a l’avìa interompù tut e ’l càpitol an sla Mecca del Cinema a Turin a l’era sarasse con ameror. Ancora pì amèr a l’era stàit ël dëscorament ëd Frusta a la surtìa, ant ël 1953, ëd la Storia del Cinema ’d Mario Gromo për colpa dle dësmentie e dle trascuratësse, e sò temperament fogos a l’avìa detaje ’d pàgine impetuose: a l’era nen un tipo flemàtich, vardé-sì!

Ma a l’era staje na bela arvangia. Maria Adriana Prolo, ch’a l’era an camin a pronté na stòria dla leteratura piemontèisa, a l’avìa sercalo e a l’avìa dëscurvì an chiel l’òm dël cine («il cielo me lo conservi lunghi anni ancora», a scrivrà ’nt ël 1954 an sij Cahiers du Cinema). Frusta a l’avìa avsinala a Pastrone, «i due Dioscuri della cinematografia piemontese» a l’avrìa ciamaje Alberto Blandi anonsiand, ant ël 1958, an sle colòne ’d «La Stampa» che «nella città ove nacque il cinema, è sorto il museo ad esso dedicato, e il 7 luglio 1953 venne costituita l’Associazione Museo del Cinema e primo firmatario fu Augusto Sebastiano Ferraris Frusta: gli manca solo l’Arrigo e poi c’è tutto: nome e pseudonimo».

A l’inaugurassion dël Museo, ant ël 1961, la sala IX, an sle sëddes an total, a l’era stàita tuta dedicà a Pastrone, Ambrosio e Frusta.

As capiss ch’a dovìa esse bel vëddje a travajé ansema costi tre piemontèis così testard coma d’Alfieri! A n’osservassion ëd Frusta che ij «triclini», ant un film ëstòrich, a j’ero prontà con ij mantij, Ambrosio a l’avìa rësponduje con costa domanda fulminanta: «A j’era chiel?».

Frusta a l’era assè orgojos d’avèj avù coma cadò da Edmondo De Amicis soa piuma, e autërtant për esse stàit sernù da Alberto Viriglio për la redassion e sistemassion ëd le schede ’d Torino e i torinesi. Con ëd parin parèj...

(Ij Brandé, 2015).