Gianfranco Pavesi/Parlé intrames

PARLÉ INTRAMÈS: TRA PAGUR E SINTISS INFARIOR

1. Vess «niutral»: e s’al fìss nò ’sè?

Ël Piemontes. Va ben. E tut in gir? Ociteun, Frènch-Provinsal, Wàlsär, Lombard (versiôn ëd Ponent) e Lìgur. I som sintù tènci discut dë doä ch’i hin (o ch’i sarìän) ëd precis ij confin e pòch dë comè ch’as passä d’int ona lenguä int ëcolä ch’la stà dadlä dë sto confin. Ij confin i hin dij arnes piricolos: it deun l’autorisassiôn dë pinsé che on mètär pussè dadchì l’è di e on mètär pussè dadlà l’è neucc. Ma ij confin dij parlé i hin nò comè cuj dij or, che tucc ij miridieun a scatä on’orä ’d difarensä, né dë pu né dë men. Cuj-là i hin insì për viä ch’i hin dij convensiôn. Ij parlad i hin nò dij convensiôn: i-gh i hin dabôn. E sopratut i dovarìän vess d’acòrdi tucc che la manerä ch’l’è fai on parlé l’è na ròbä ch’la vegnä prumä dë tucc cuj ch’i stùdiän col parlé-lì, e che chi ch’a la studiä al dovarìä mai fé ’l tifo për trové na ròbä putòst che n’aträ. Fòrsi a vë smijarà ch’i som dré dì dij ròb ch’is seun giomò, e che doncä a fà nò dabzeugn dë ripétäj. Tènto pu che sta facendä-chì l’è giomò stai ëstudià e miss in cèr faiben incà come tiorìä: as ciamä «avalutatività dello scienziato».

Inveci mi am siguitä capité dë sintì dì dij parer ch’i quàdrän nò com colä manerä-chì ’d lavré. La mè zònä l’è intramès tra colä ch’l’è ’d sicur targà «Piemontèis» e colä dël Lombard ëd Ponent. Ben, i podarìä portev nòm e cognòm ëd Piemontes ch’i m’heun sicurà che num i sómän Piemontes e ’d Piemontes che ’nveci i m’heun dìj ch’i sómän Lombard, ma ’ncà ’d Lombard ch’i hin sicur ch’i sómän Lombard e, për compì l’òperä, ëd Lombard ch’i m’heun dàj dij Piemontes. S’i v’hi nò pèrs për la stra tra tucc ësti incrosiament i sarì vust ch’a gh’è pròpi tucc ij (quàtär) combinassiôn ch’a peudä safté feurä tra proveniensä dël giùdicc e classificassiôn dël parlé. As capissä che se a dim dij ròb compagn i fìssän ëstai quàtär sòcio ch’i évän invià giughé briscä a l’ostarìä, passiensä: a Noarä i dìsän che «Tuti ij can i fan andà la cova e tuti ij cojôn i veuran dì la soa»… Ma ël problemä l’è ch’am l’ha dìj dla gent che ij parlé local a jä tratä ’d misté. I fai nò ij nòm parchè l’è nò bèl e ’ncà parchè ch’l’è nò nicissari: i jë podì trové dimparvujàtär su lìbär e giornal, o su intarnèt, tucc e quàtär ij versiôn. Dèss, va ben che la Linguìsticä l’è nò comè la Matemàticä o la Fìsicä, ma quènd che ta sentä on profissor ëd n’università ’d Mileun ch’al disä ch’l’è lombard, sensä gnèncä discùtän, on parlé che, për tiré meun ij prum ròb ch’am vegnä in ment, al disä «mangioma» (e nò «màngiom» o «mangèmm»), al disä «àut» (e nò «alt») e ’l fà la ditongassiôn «ëi» pròpi indoä che ’l Piemontes al fà «èi», ben, ad na part at vegnä veujä d’andé sintì ’si ch’a në disarìä on sò colegä ’d Turin – e finä chì la sarìä incà na bèlä ròbä, parchè l’è semp pussè mej nò contantess ëd na campènä solä – ma d’l’aträ part at vegnä incà ’n dubi: se jun as làvrijä pròpi int on cèrto pòst e a së spicialisä pròpi int ij parlé dë colä zònä-lì, fòrsi l’è nò ’n caso, fòrsi l’evä giomò tacà fin d’in prumä a sa zònä-lì e ai sò parlé, e comonque, dòpo, a vegnä che për lu cuj parlad-lì i hin ël sò lavor, e doncä ch’i rèstän pussè importènt. Mutomä purä, për la carità, che lu “al fajä nò ’l tifo”, ma chì a vegnä in ment n’àtär visament ch’as leĝiä suj lìbär «scentìfich»: «il punto di vista dell’osservatore non è mai neutrale». L’òmän al peudä incà sforsess dë pijé miä ’d part, ma la sò colturä, la sò formassiôn, la sò stòriä, tènto ch’i cùntän?

Për cuj che, come mi, is tròvän lì ’n mès, int la bagnä, cèrti vòlt a smejä che ij parlé pussè importènt, com pussè stòriä (e com pussè gent ch’a jë studiä…) i gieugän a chi-a l’è ch’l’è bôn dë tiré la còrdä – ël confin – on pò pussè d’la sò part, che tènt in mès l’è tutä tèrä da conquisté. E sicond mi l’è nò na combinassiôn che l’ùnich ch’i l’heu sintù dì belament che in cèrti caso ta devä për fòrsä drové la ticheutä «Parlé ’d Transissiôn» l’è stai ël Tavo Burat: Tavo, on Piemontèis ch’agh tignevä da mat a la sò «piemontesità», ma ’ncà jun che ij parlé piĝ-nin a j’ha difindù dabôn tucc.

2. La nicissità dij confin

Dèss, intindómäss: as capissä che na quai classificassiôn la devä véssägh. Lassé tut për ariä, tut in sospes, al peudä vess bèl int on cìnemä, int on quàdär o int ona poisìä, ma chinsichì as farìä immà dla confusiôn. E olträtut as ris-ciarìä dë lassé creud ch’i gh’heun rasôn tucc cuj ch’i hin convint che «ël sò dialeut al fà da lu, l’è on caso ùnich, cuj rentä i hin tucc difarent, i cénträn gnentä»; che peu i hin ij parsonn ch’i së ’ntarèssän ammà dël sò, d’on parlé, magarä dij parsonn d’òr, ma com dij sciarvèl cuch ch’i hin nò bôn dë réndäss cunt che ’nsì i ris-ciän d’andé pu teugh ël pè dël parchè che ’l sò «dialeut» al dròvä cèrti paròl o cèrti maner da dì. Dë freghess dimparlor, insomä.

Doncä na classificassiôn, va ben: ma qualä? Dì ch’a gh’è dij zònn – e doncä dij parlé – ch’i feun da passagg, ch’i steun intramès, l’è nò ’ncà costä na classificassiôn? La difarensa l’è che ta devä tracé feu du confin inveci che jun sol: inveci che «Parlé A | Parlé B», «Parlé A | Zònä Intramès | Parlé B». Inveci che «Biènch | Négär», «Biènch | Gris | Négär».

Int ësti Zònn Intramès la prumä ròbä da fé la sarìä, pais për pais, colä dë ciapé la parladä dël pòst e dë meut ĝiò la listä dij qualità particolar ch’i hin comè cuj dij Parlé A (o comonque sò parent: e ’lorä agh sarà da spjighé ’ncà comè ch’la fonsionä sta parantà) e colä dë cuj che ’nveci i hin comè int ij parlé B (o ’mparantà). Inveci dèss, incà sensä che jun al fajä ël tifo, però l’è normal che se pr’esenpi lu al cogneussä faiben ij Parlé A, int on Parlé Intramès a ghë ’ntarassarà pussè ij qualità che colä parladä-lì a gh’ha in comun com ij Parlé A, al sarà pussè pront a veugäj e pussè bôn dë spjighej, e a la fin dla ferä al mutarà in evidensä, incà sensä voril, pussè colä part-là che l’aträ: ’mè ch’i disevä prumä, «il punto di vista dell’osservatore…». Tignomä incassì present ch’l’è ’n gran difìcil trové ’n quaijun ch’al sìä dabôn ëspèrt siä dij Parlé A che dij Parlé B, e che olträtut ij grup ch’i stùdiän ij parlé i hin ëd tendensä ’d fé da lor putòst che dess na meun jun com l’àtär: mi i som ëstudià int on’università dla Zònä A, e i më ’ntarèssä e im në ’ntendä dij Parlé dla Zònä A, e atartènt për ij Parlé B. Da colä manerä-chì a sucedä che cu’ pòvär Parlé Intramès ta jë studiä nò partèndä da lì, dl’Intramès, ma da ’ndoä ch’l’è fai l’università ë’ spèrt ch’a jë studiä. Ë’ spèrt che peu scapä s’la peu’ s’l’è nò on forèst, on profissor ch’al rivä d’la Zònä A inveci che d’la B l’è magarä penomà parchè che, int la cricä dla gent dël pòst ch’a s’ha miss dré fé ’l sò vocabolari, ël cap, prumä d’andé ’n pinsiôn, al lavrevä int la Zònä A e nò ’nt la B. Inveci che ij spèrt (e magarä na quai vòltä, magarä sensä voril, incà on pò partigieun…) dij Parlé A ch’is guàrdän quasi dë travèrs com cuj dij Parlé B, com na situassiôn on pò dël tipo «Sicomä che “Ofelé fà ’l tò misté”, ti stà cà tòvä che mi i stai cà meä», al sarìä nò pussè mej vegh – sensä lassé pèrd cuj-là, nèh! – incà dij parsonn ch’i stùdiän pròpi sti Parlé Intramès-lì? Sti parsonn-chì i dovarìän prumä dë tut ëstudié siä ij Parlé A che ij B: l’è col-lì ch’agh sarvarà për capì ben, e sensä pend ad na part come livèl dë cul ch’as në ’nténdän, tucc ij mis-ciorlènd ëd qualità particolar ch’agh capitarà dë trové ’nt la sò zònä. Na manerä ’d lavré dë col génär-chì la mutarìä incà ben in cèr dij notissi che dèss is seun pòch o che magari i hin mai saftà feurä. Pr’esempi quènd che mi i cuntä che ’l vocabolari ’d Milanes dël Cherubini e col ëd Piemontèis dël Sant’Albino i gh’heun dij tòch intreä ch’as peudä dì ch’i hin pracis (e s’igh cradì nò, l’è ’sè ch’i ’ndì leĝ «cavaler» int ël prum1 e «bigat» int l’àtär2), i fai semp colessiôn ëd facc ëstracuntà, siä a Turin che a Mileun. Stracuntà e magarä on pò ’mbrugà a Turin (parchè ij dat ch’i j’heun ëscrivù i hin sicur, e doncä as sà qual l’è dij du ch’l’è «copià» d’l’àtär), stracuntà e com on pò ’d blagä a Mileun, ma semp ëstracuntà: possìbil ch’a s’abiä podù fé on misté compagn, trové pròpri tucc ij corispondens paròlä për paròlä, tra du parlé “ch’i cénträn gnentä jun com l’àtär”? E s’a gh’è tutä sta gent che dë sta facendä-chì as n’ha nincorä nacorĝiù dòpo ch’a gh’è passà pussè ëd cent e cinqueunt’ann, ël dubi che siä d’la part dij Parlé A che da colä dij Parlé B as tendä pussè a sté ’nt ël sò breu putòst che a lavré ’nsèmä e a scambiess informassiôn, ben, mi am par ch’al sìä nò on dubi dël lolä. Fèndä int la manerä ch’i disä mi, oltratut, as podarìä studiegh sù faiben su tucc ij maner, su tucc ij stra e ij strajòl e ij santé che, pòch për vòltä, as passä d’ij Parlé A ai Parlé B. L’è verä che për cu’ lavor-chì agh sarìä giomò l’ALI (Atlante Linguistico Italiano), ma ’tinsiôn: l’ALI l’è na red ch’la cercä dë ciapé dentä tucc ij peuss, ma pròpi për viä ch’l’è na red l’è pussè indoä ch’l’è veujä che ’ndoä ch’l’è pinä. Pr’esempi su l’ALI i trovì nò né la Bassä Noaresä né la spondä noaresä dla Sesiä: e ’lorä quènd ch’as fà la tiorìä dë comè e dë ’ndoä ch’as passä dal Piemontèis al Lombard ëd Ponent col ch’a sucedä int ëcuj pais-lì as sà nò e ’l cuntä nò.

On quaijun al podarìä fem osservassiôn e dim: «Ma s’i citomä l’ideä dë fé gnì “uficial” ij Zònn Intramès, e doncä s’i ’ndomä a tracé feu du confin indoä che dèss agh n’è jun sol, i ris-ciomä nò d’ardopié j’aror int la classificassiôn?». Stomä ’tent che chinsichì l’è nò na quistiôn ëd quantità, ma ’d qualità dij aror ch’as fà. Sa ta gh’hè immà ël tireut për ël biènch e col për ël négär, tucc ij vòlt che ta sbagliä tireut ta fè na figurä da cicolaté; se inveci intramès ta gh’hè incà col dël gris, fé dij mendi compagn l’è ’n gran difìcil, parchè al veu dì sbagliess adriturä ëd du tireut. I disarì: «Ma l’è pur possìbäl che dèss as fajä dij aror insì gròss?». Fomä n’esempi. Normalment as disä che ’l confin tra ’l Piemontèis e ’l Lombard ëd Ponent al sìä la Sesiä. Ben: ës’l’è ’nsì, la parladä dë col pais che mi i ciamä «Landionä» (NO) l’è lombardä: lombardä ’d ponent fin ch’i vorì, ma lombardä. Picà che s’i ’ndì guardelä da rentä, i trovì tèncc dë cuj tocheut ch’i hin piemontes da fé pagurä, partèndä dal nòm dël pais, che lor i la ciàmän «Langion-a», com la sicondä «n» che ’l Lombard ëd Ponent al sà gnèncä ’si ch’l’è e che s’i ’ndì dìgäl tacà le, «Va’ che t’è lombardä», am sà ch’av mòrdä… E situassiôn dë col tipo-lì ta jë tròvä on pò tut longh la spondä noaresä dla Sesiä: tucc parlad che, për mè cunt, ël di che la Sesiä la fà na pinä bastènsä gròssä da cambié cors e da passé dadchì, as disarà tranquilament ch’i hin piemontes. Ma mutomä purä che pr’esempi la parladä ’d Langion-a la sìä dabôn pussè lombardä, pr’esempi com on 60% ëd Lombard ëd Ponent e ’mmà on 40% ëd Piemontèis. Mutomä incà 80% e 20%, s’i vorì. Ben: ë’ scrìvägh sù “Lombard” al veu dì che ’l 20% dë co’ ch’a gh’è dentä int la botègliä al centrä nò com la ticheutä che ta gh’hè miss sù. S’al fìss dabôn vin, in Itaglieun ësta ròbä-chì a gh’avrìä on nòm cèr e tond: «frode».

3. La gent dël pòst

A càpitä però tènci vòlt che la gent ch’a stà int ona Zònä Intramès a së stunä a dì che le l’è dla Zònä A, o dla B. Langion-a am vegnä incorä a taj come esempi. J’autor int la prefassiôn dël sò «Al dialèt da Langiuña» i scrìvän: «Soprattutto per chi non è delle nostre zone risulterà abbastanza evidente che il “Langiunes” ha senza dubbio risentito di una maggior influenza lombarda nei propri termini piuttosto che piemontese»3. As capissä che ij Langiones, s’i veurän, i gh’heun tut ël dirit dë sintiss Lombard. Ma la parladä l’è la parladä. E mi, che colä stòriä-lì am parsuadevä nò, i som provà ciamegh: «Ma, mutomä ’l caso dë fé chinsichì int ël vòstär pais on cors ëd “dialeut” për ij fieu, e che ’l cors as devä fé sùbit e i gh’hi nò pront on maèstär dël pòst. Indo’ ch’i l’andì teu? Noarä o Varsé?» «Òh che discors, ëd sicur a Varsé!»: ciapä sù e pòrtä cà. E ’lorä, ’mè ch’l’è? Int ël caso ’d Langion-a at vegnä sùbit da pinsé ch’a centrä la manerä che Mileun, ch’l’è pussè gròss e pussè rentä che Turin, al tirä për ël lavor e tucc cuj ròb-lì. Ma sconfondómäss nò d’la linguìsticä com la conomìä. L’è verä che ’l comèrcc al pòrtä in gir incà ij paròl, olträ che ij pom e ij portugal, e che doncä on efèt su la parladä agh l’ha, ma për la gent normalä custi-chì i hin impressiôn ch’i gh’heun dij radis longh al màssim quàtär generassiôn (col ch’i disévän ij nòno dij nòno dë dèss): tròp pòch rispèt al temp ch’agh sarvarìä a la parladä për fé ël saft dal Piemontèis al Lombard. Oltratut int ëcol caso-chì i parlomä ’d generassiôn che ij sò parlad i j’heun drovà sémpär pussè dë meno, e che doncä igh heun incà vù daminimeun sempär meno ocasiôn për mis-cej.

D’aträ part se la spjigassiôn la fìss tutä lì as capissarìä nò parchè che sa ta vè ’penä dadlä dël confin regional, a Silavegnä, a Mortèrä, a Gravalonä, a Ròbi, la prumä ròbä ch’it dìsän l’è «Ah, ma num i sómän Piemontes!». Mileun l’è ’d sicur pussè rentä a Silavegnä che a Langion-a: e ’lorä? I tornomä al problemä dla difarensä tra la ticheutä e col ch’a gh’è dentä int la botègliä: lor i gh’heun dij ticheut com ëscrivù sù «Lombard» e ’lorä i riclàmän colä part, tèntä o pòcä ch’la sìä, ëd Piemont, colä part ch’l’è dentä incà le e che inveci për la ticheutä l’è tènt ’mè gnentä. L’incontrari dë col ch’a càpitä int ij provincc ëd Noarä e ’d Verbaniä, ma ’l motiv l’è ’l medésim. Mis-ciorlènd ëd barberä e ’d croatinä, ma com la ticheutä che ’nveci che riporté ij du nòm agh n’ha sù ’mmà jun: e l’aträ ugä la riclamä.

Dë già ch’igh sómän: travarsé ij confin dël Piemont am sèrvä incà për réndäm cunt d’on’aträ ròbä. S’is satomä s’na cadrèjä piassà a Turin, o comonque dentä int ij confin ëd la nòsträ regiôn, e i guardomä feu’, a smejä che col gran balòss dël Piemont agh abiä robà dij feut ëd taritòri – ij Zònn Intramès – ai regiôn ch’a gh’ha datórän: comè mìnim on tòch a la Lombardìä e ’n tòch a la Liguriä. Ma l’è la nòsträ cadrèjä ch’i l’omä miss int ël pòst ësbaglià: s’i la spostomä, mutomä, a Mileun, èco che ’l discors a së ’mbòrsä sùbit: pr’esempi dèndägh da trà ij Lumlin a saftä feura che la Lumlinä l’è ’n tòch ëd Piemont «robà» d’la Lombardìä. Int ëcol caso-chì oltratut a gh’è on confin rigional che, inveci che ’ndegh dré ’l Tisin, da Sciareun (NO) e ’n ĝiò al saftä in dentä e ’l dividä dij parlad ch’i hin ëd sicur pussè imparantà tra dë lor che ’nsèmä cuj dadlà dël Tisin. Tut parchè ch’as veu nò meut sù la ticheutä «Parlé Intramès»: ma la fà ’nsì pagurä na ticheutä compagnä? E a chi? E parchè?

4. Parlad e ges

Mi am fà pagurä pròpi sto nò vorì citelä, parchè che ’nsì a sucedä n’aträ ròbä. Na ròbä pussè sutilä, pussè cativä e pussè piricolosä. Finä quènd ch’as citarà nò l’ideä dij Parlé Intramès, ij parlad dë cuj zònn-lì i dovareun semp ciamé ’l parmèss për satess ĝiò a tavlä insèmä com ij sò avzin: e i ris-ciareun semp dë trové ’n quaidunä ch’agh disä d’andé mangé ’n cusinä, comè a cèrti négär dij poisij miricheun (e nò ’mmà dij poisij, purtròp). «La nostra è una parlata bastarda», la disevä na poiteussä noaresä in ghèmbä comè la Gianna Savoia Agostini; peu a së sgagevä a meut in cèr ch’a la ’ntindevä nò int ël sens ëd la gramissiä, ma intratènt la paròlä la stevä lì, at galigevä com tut ël sò pes danneun dij eucc. Na paròlä che, gir-lä ’mè ta gh’hè veujä, l’è comonque na condènä. Pòch temp fà i som sintù na difinissiôn ch’la vorarìä vess na manerä furbä e simpàticä dë giregh in gir al problemä: «bastardi D.O.C.», për dì che si, intramès si, ma com dij radis ch’i hin nò meno profond dë cu’ di àtär che «bastard» i hin nò. L’è na bèlä manerä dë dì, ma sicond mi pussè che giregh in gir la disä che col «bastard» al pesä dabôn: tènto verä ch’l’è nicissari giontegh tacà on «D.O.C.» për cirché dë volté la frità. Al pesä, col «bastard»: magarä nò ’nt la manerä ch’it guàrdän j’àtär, ma int la pagurä che ta gh’hè ti dë comè ch’i podarìän guardet; e int la manerä che tat guardä dimpartì: parchè ’ndé tènto mat për salvé na parladä ch’l’è «bastardä»?

Colä manerä dë rasoné-chì, andèndä inneun a biènch e négär e sensä lassegh ë’ spassi për ij gris, l’è vègiä ’mè ’l mond (i gh’hi present on cèrto scior Manicheo?) e ’d dagn a n’ha giomò fai assè, incà feurä d’ij studi suj parlé. Pr’esempi int l’archititurä. Na vòltä int la Basìlicä ’d Sant Andrèjä a Varsé i m’heu trovà na guidä ch’la disevä belament che colä gesä-lì l’evä gòticä. Fà gnentä che tucc ij ussôn i gh’àbiän la sò vòltä tutä bèlä rotondä e nò fai a pontä… Për la carità, la sarà ’ncà gòticä, però tucc ij part che gòtich i hin nò ta peudä nò fé mosträ ’d gnent e scóndäj comè la sporchissiä sotä ’l tapet: l’è nò rud on ussôn romènich. E tratel comè s’al fìss on difèt, on maquè, l’è na manerä ’d rasoné tramento piricolosä e ch’l’è ’sè fé passé d’indrerä ij pàginn dla stòriä dl’archititurä për veugh che rassä ’d dagn ch’l’è giomò combinà. L’evä l’idejä ch’a girevä int ël Vòtcent: se na gesä int la sò stòriä l’è stai on pò pitoclà, s’l’è pu «purä» int ël sò stil, la vàr pu gnent. L’è stai insì che Noarä i hin lassà che l’Antonelli a sbatevä ĝiò on Dòm romènich ch’is në pintìssän incorä dèss (për la carità, l’Antonelli l’evä jun com ij barbis, ma chinsichì as tratä dë col ch’l’è sbatà ĝiò, nò dë col ch’l’è fai sù!): e s’i vorì réndäv cunt e parsuadev faiben dël ris-cc, i gh’hi ’mà d’andé Casal, doä che ’nveci ël sò Dòm – ch’a gh’è mancà ’n pluch ch’al fevä l’isteussä fin për colpä dl’isteussä parsonä – i hin ëstai bôn dë tégnassäl. Insomä: costä-ch’ì l’è na pàginä ch’i dovarìän vélä fai passé sensä pu miä ’d veujä ’d torné ’ndrerä. Për ij ges pracis comè për ij parlad. Se nò, incà seben che ij lìbär ch’i stùdiän ij parlé it vìsän sùbit ch’a gh’è nò dij parlad bèj e dij parlad brut, ij Parlé Intramès i ris-ciareun semp dë vess infarior, ëd «serie B» rispèt ai parlé, pur, ëd «serie A». E dòpo dosent ann ël scior Carlo Porta al sarìä scrivù për gnent che «I paroll d’on lenguagg, car sur Gorell, / Hin ona tavolozza de color, / Che ponn fà el quader brutt, e el ponn fà bell / Segond la maestria del pittor.»4.

5. On pont, nò n’ìsolä

D’aträ part a gh’è ’ncà da meut ben in cèr ’si ch’i dovarìän fé sti Zònn Intramès.

Ëd sicur i dovarìän nò saress sù e sté dimparlor: se nò ij du confin i pisarìän dabôn ël dopi e al sarìä peĝ che dèss. Doncä se ’n quaidunä al fìss da vorì la ticheutä “Intramès” com l’idejä dë scapé da col ch’agh ha ’ntórän e dë podì peu sté dimparlù, col-lì agh sarìä sùbit da scascegh la nèbiä. Na Zònä Intramès l’è nò n’ìsolä: l’è ’n pont. On pont indoä ch’as devä invidé a passegh sù cuj ch’a vegnä d’ij parlad ch’i steun suj dò riv, ch’am par che finä dèss – për na sfilsä ’d rasôn ch’i cénträn pussè com la stòriä che com ij parlé – i së ’ncónträn nincorä assè. As capissä che int ël medésim temp da feurä i dévän nò digh «I sì vorsù ’n confin? Dèss ëstì dimparvujàtär!»: col-lì l’è pròpi ël prum rasonament da nò fé. Sti zònn i dévän rivé a vess comè la maltä intramès dij prèj: a jë dividä nò, a jë tegnä insèmä. E la lavorä insèmä ij prèj, int ona manerä ch’agh convegnä siä ij prèj che la maltä.

Im disarì: «Ma comè? Pròpi ti, ch’l’è divèrsi ann che tat në fè ’n témbär për porté la tò zònä int ij concors ëd Piemontèis, dèss ta vegnä chì a riclamé na ticheutä ch’agh sìä pu sù “Piemontèis”? Ma ta gh’hè na bèlä faciä ’d tòlä, vèh!». Nò: l’è nò la quistiôn dë vegh la faciä ’d tòlä. Prumä dë tut, la paròlä «Piemontèis» la sarìä nò da scancilé: parchè sotä «Parlé Intramès» agh sarìä për fòrsä da sparcifiché «intramès dë che ròbä», e doncä ël «Piemontèis» al rastarìä. E peu për capì ’mè ch’la peudä sarvì sta ticheutä as peudä guardé pròpi ij concors litarari. Però chinsichì av tocä soporté – e dàilä ch’l’è ’n pom… – ch’i tornä int la peustä dla pureussä.

6. «Pureussä»: si, ma int ëche sens?

Mi i creudä che ’n concors al devä guardé incà la «pureussä», col che d’ij mè part as disä ël parlé «spatascià». Ma «pureussä» in che sens? Rispèt a che ròbä la parladä la dovarìä vess «purä»? A gh’è dò idej difarent, che – i la disä parchè ch’a m’ha capità – i peudän fé discut nò penomà ij concorent ma ’ncà ij giurà. On cunt l’è la «pureussä» rispèt al Taglieun, on àtär colä rispèt ij parlad dij pais rentä. Mi i som dël parer che – sopratut al di d’incheu, e ’ncorä pussè guardèndä inneun – la ciusä a s’ha da felä rispèt al Taglieun, ch’as vasivä sul parlé d’on pòst comè la conigrinä suj pagn: a la fà gnì prumä smarì, peu ch’as lassä ’ndé. Ch’l’è peu la lissiôn dël Pinin Pacòt quènd ch’al disä d’andé cirché ij paròl pussè ginuin. Ma s’i ciamì ’n gir d’ij mè part i trovarì on mugg ëd gent – e ’ncà gent ch’la scrivä int la sò parladä, nèh! – convintä che l’infessiôn da curé l’è colä ch’la vegnä d’ij parlé d’ij àtär pais dël circondari: se ta dròvä na paròlä italianisà, fà gnentä, ma dròvä no colä d’on pais lì rentä, pìjät ben guardiä!, che se nò tat sugä pu j’eucc d’ij crìtich! Tutä gent ch’agh andarìä fegh leĝ ’si ch’al disevä inveci incorä Pacòt su tènto ch’al sèrvä ’ndé cirché ’n gir ij paròl che la tò parladä l’è pèrs. Ben: për on Parlé Intramès la facendä la peu’ vess tutä difarentä sicondä ch’a së ’ntendä la «pureussä» int ël prum sens o int ël sicond. Tucc j’autor dij Zònn Intramès ch’a m’ha capità dë parlegh insèmä e d’andé sul discors i rèstän semp ëstracuntà quènd ch’igh disä che ij concors «ëd Piemontèis» it ciàmän ammà dë scriv int ona parladä localä dël Piemont (va ben, ch’la sìä nò n’aträ lenguä, tipo ’l Wàlsär) e dë drové na cèrtä grafìä. Për fòrsä ch’i së stracùntän: i hin bituà a cirché ’l pel int l’euv rispèt ai pais rentä për ël gust dë fé la gnifä, l’è lògicä che se tagh disä ch’i peudän vess cità a cent chilòmetro ’d distènsä (quènd ch’i hin pòch…) la prumä ròbä ch’agh vegnä in ment l’è la facendä dla «pureussä». Fà gnent che për vess sicur ëd fess capì ben i peudän semp mandé la tradussiôn in Itaglieun, lor agh rèstä ël dubi, la pagurä dë comè ch’la sarà pisà colä part ëd parladä ch’l’è nò piemontesä: i fareun la gnifä incà ij giurà? On quaijun agh podarìä finä gnì la tentassiôn dë italianisé colä part-lì, che ’nsì al tirä viä col ch’la ris-ciä dë passé për on maquè e magarä (disìgäl nò ’nsèmä Pacòt…) al guadagnä incà dë fess capì pussè ben. Se ’lmeno sto maquè, sto difèt – che peu ’n difèt l’è nò, as capissä, la parladä l’è col ch’l’è, i l’heu dìj in principi: ma l’è magarä ’sè ch’agh sìä la pagurä – se sto maquè as fìss da podì dil, scrìväl su na ticheutä, ij règol dël gieugh i sarìän pussè cèr e jun agh farìä nò l’impressiôn dë vess lu ch’al fròdä. Al disä: «E se peu, na vòltä miss sù la ticheutä, on quai concors al fìss da dicid dë pu cité cuj parlé-lì?» Për la carità: chi ch’a organisä agh ha semp ël dirit dë fé ël rigolament ’mè ch’a gh’ha veujä lu. D’aträ part s’a gh’è on concors – e on concors vègg e importènt – comè col ëd Mondvì (va ben, dèss l’è cambià pais, ma i la somä tucc che col «neuv» l’è la continoassiôn), on concors che giomò dèss cèrti Parlé Intramès a jë fà cor dimparlor (mutèndägh sù dij ticheut che però i rìs-ciän dë sbaglié a l’incontrari: se ta disä «lombardòfon» o «lìgur», l’è nò ca ta scondä la part piemontesä?), l’è parchè che ’n problemä al peudä véssägh, ticheutä o nò ticheutä. Sicond mi però lassé feu ij Parlé Intramès al sarìä n’aror gròss, parchè, s’i gh’oma dabôn int la tèstä l’ideä ’d na Lenguä Regionalä, ai fèst – e ij concors i hin dij fèst ëd la parladä – ta devä invidé tucc ij parent: ij pussè rentä e ij pussè lunteun, e com pu ch’a rivä peu dabôn incà cuj da lonteun, com pu ch’l’è bèl, parchè l’è ’l segn che la famigliä agh tegnä a la parantà. Ènsi, i vai incorä pussè dadlà. I som dël parer ch’a gh’andarìä ciamé rentä tucc ij parlé ch’i gh’heun dentä na part ëd Piemontèis, incà feurä d’la regiôn: parchè se tagh tegnä a na pièntä e ta gh’è, mutomä, dë degh sù ’l verderam, ta devä nò dégäl immà finä indoä che ta durä: at tocä studiet sù la manerä dë rivé dapartut, incà suj ram dadlà dla raminà, int la cort ëd l’avzin, parchè la pièntä l’è la medésimä, e s’a s’andagnä ’d na part peu la fà gnì malà incà ’l rèst.

7. Conclusiôn

A la fin ëd tutä sta tiradä però i devä incà guardem ’dòss mi. Mi e la gent che comè mi la stà int ij Zònn Intramès. Ës’l’è verä ch’a gh’è nò dij parlé bèj e dij parlé brut, ma ’mmà gent ch’a jë parlä ben o mal, e ch’la scrivä dij ròb bèj o dij fatlà, e che doncä – comè ch’a m’ha mostrà ’ncà chì Pacòt – la medésimä «parladä» l’è na «lenguä» int on autor e ’n «dialeut» int on’àtär, ës’l’è ’nsì i sómän num ij prum ch’am tocä bogiss. Inveci ’d siguité a caragné ch’i gh’omä meno paròl (ma i hin nò ij nòss parlé ch’i hin nassù pòvär: i sómän num ch’i j’omä sprindù!), ch’i gh’omä nò ij lìbär (parchè ch’i sómän mai ëstai convint che ij nòss parlé i jë martévän!), i dovomä fess sù ij mèni. Inveci ’d vess num ij prum a dì ch’i sómän dij «bastard» e dë sté lì spicé la limòsnä d’on dem da trà «forèst» ch’al ris-ciä dë rivé semp tròp pòch e semp tròp tardi, i dovomä meutäss incà num dël bôn a fé la nòssä part. E la prumä ròbä l’è pròpi colä dë smeutlä ’d sintiss infarior: parchè se jun l’è convint dë vess infarior, s’al creudä che colä-lì l’è la sò naturä, al finissä ch’al rèstä dabôn insì. Nò, i sómän nò infarior! S’l’è verä che ij parlé «pur», nòbil, i gh’heun na stòriä e na litiraturä che num i gh’omä nò (o pòch) e ch’i gh’omä tut da ’mprend a ’ndé a leĝ-lä, l’è nò però che num i sómän nassù pòvär; l’è ’nveci ch’i sómän siguità tré viä, e ch’i tromä viä incorä dèss: incheu la stòriä am passä sot ël nas com sù ij pagn dël di ’d lavó, vistì da «cronaca» e num i fomä mosträ ’d gnentä, i lassomä che na tradissiôn la mòrä sensä gnèncä rigistré gnent për peu magarä rivé dì, passadmeun, ch’igh l’omä mai vù.

Ma se, int ël Palassi dij Parlé, ij parlad pussè importènt i hin ij salôn, doä ch’a gh’è dentä la mobigliä pussè bèlä, num i sómän ij coridor ch’i parmeutän dë passé ’d na stènsä dent int on’aträ: ël nòss problemä l’è che s’a càpitä on quai mòbil bèl int on coridor ta ris-ciä semp dë trové ’n quaidunä ch’al disä ch’a ’mbròjä e ch’a la spòstä (igh heu për ij meun ël caso ’d na parsonä ch’la parlevä momenti ’mà in «dialeut» ma ch’l’è lassà on quadèrän ëd cunt dël sò pais… in Itaglieun!) o driturä ch’a la trà viä. E ’lorä, fòrsi, putòst che siguité semp a sintiss infarior, na quai vòltä (ammà na quai vòltä, nèh, nò da montess la tèstä…) a sarìä pussè mej farmess a pinsé che na stènsä doä ch’as peu’ né ’ndé dentä né gnì feurä l’è peu na tombä, e che doncä sensä coridor, sensä dë num, col ëd la linguìsticä al ris-ciarìä dë vess pu ’n palassi, ma na filä ’d tomb sensä sens. Carä la mè gent dij parlé «bastard», igh disì gnentä, a veugh-l insì, a vess on coridor? E ’lorä, sù… coromä!

Premi sessiôn «Sagìstica» al Concors ëd Canej, 2013

Nòte

1) Francesco Cherubini, Vocabolario Milanese / Italiano (6 voll.), Vimercate (MI): Libreria Meravigli Editrice, 1997 (Ristampa anastatica dell’ed. orig.: Milano: Dall'imp. Regia Stamperia, 1839-1856), vol. I, pp. 257-259.
2) Vittorio di Sant'Albino, Gran Dizionario Piemontese / Italiano, Savigliano (CN): Edizione Anastatica L'Artistica Savigliano, 2000 (Edizione originale dalla Società L'Unione Tipografico-Editrice, Torino: 1859), p. 248.
3) Mirto Bertoldo, Ezio Maffeo, Giudo Viennese, Al Dialèt da Langiuña. Vocaboli e modi di dire dialettali dai più svariati significati etimologici del luogo [s.e., s.d. ma: 2008], p. IV.
4) Dante Isella (curatore), Carlo Porta. Poesie. Nuova edizione rivista e accresciuta, Milano: Arnoldo Mondadori Editore, 2000, p. 21. Incà la tradussiôn ch’i ripòrtä l’è colä ch’agh è int ëcol lìbär-lì, semp a p. 21.
Parlate di Transizione: tra paure e sensi di inferiorità