Gian Antonio Bertalmia/Ëdcò ij can a l'han un cheur
Ëdcò ij can a l'han un cheur modifiché
Ciamé ’ncora cassin-a ’l pòst andoa ch’i vivo a l’é pròpi n’eufemism. Na vòlta a l’era na cassin-a, ma adess a l’é pròpi na pòvra ca che ’l temp e la malacura a l’han riduvù a na ciaborna. Mè padron a l’é n’òm sol, trist pròpi coma ’n can bastonà. La fomna a l’ha lassalo për un negossiant da bestie e sò fieul a l’ha mangiaje tut e adess a l’é për lì ch’a gira ’l mond.
A l’han tratalo pròpi coma ’n can e adess a fà na vita da can pròpi coma noi. A l’é restaje ’n cit òrt e quàiche galin-a nevrastènica, na vaca veja che second mi a l’é già mòrta, ma a son dësmentiasse ’d dijlo e un gat nèir introvers ch’a liga nen con gnun. Mi, quand ch’i lo vëddo ch’a traversa l’èira im toco le bale. As sà pa mai... A son restaje ’dcò un pàira ’d colomb, ma lor a fan ij viagiator e a son squasi mai a ca.
Peui i-i soma mi e mia fomna. Mi i son un can, ma i son nen un can ëd rassa, ansi ’d rasse i n’heu fin-a tròpe. I son un can da pajé coma che, da coste part, as costuma ciamé ij can coma mi. Mia fomna, nopà, a l’é na cagnëtta ’d rassa, i m’arcòrd pì nen cola, ma a l’é ’d rassa. A l’é pròpi na bela cagnëtta, tuta arissa e bianca coma ’n fiòch ëd fiòca. Mi i son grand e gròss, i l’heu ’l pluch longh, scarpentà e sempre pien ëd tërte. A sarà për lòn ch’a l’han butame nòm Baròt. Am pias nen tant ma... passiensa. Chila, nopà, a l’é cita e grassiosa e mè padron a l’ha ciamala Cipria.
A mi mè padron a l’ha trovame ’nt la gora dël mulin, andoa ch’a l’avìo campame pen-e nà con tre o quat dij mè frej, Cipria i l’oma trovala na sèira d’agost ch’a piorava disperà dnans al cancel ëd la cassin-a. Sens’àutr quaidun a l’avìa bandonala për andé ’n vacansa. Tute le sèire, quand ch’a son-a l’Ave Maria, nòst padron a seurt con na scuela ’d supa. Ciamé supa cola ròba lì a-i va ’n bel bech, a l’é un pò ëd breu ’d vërdure con dij tòch ëd pan ch’as coro daré, ma a l’é ’dcò lòn ch’a mangia chiel e an cola scuela a-i é tant amor, l’amor ch’a-i é ant soe carësse e che noi i-j arcambioma sopatand la coa e con d’ucament festos. Chiel peui a mangia na salada con n’euv dur. A bzògna pròpi che ’dcò mi e Cipria i dvento «Vegan», coma ch’a va la mòda al di d’ancheuj. Përchè ’mbelessì, se a l’é nen che na màchina a pija sota na galin-a, la carn it la seugne. Peui chiel as seta sla banca e noi is cogioma ai sò pé e, an silensi, i vardoma ’l sol a tramonté e l’ambrun-a a ampinisse dë stèile e fesse neuit.
Col-lì a l’é ’l moment pì bel, pì ’nciarmant e pien ëd poesìa dla giornà. A l’é ’n darmagi che col bastard ëd nòst avsin tute le sèire a col’ora-lì a taca ’l montacàrich ch’a gava la drugia d’ant lë stabi e a la campa sël liamé. E alora a pianta na fiàira, a pianta na spussa che nen mach a fà ’l përtus ant l’ozon ma, un di o l’àutr, a fà ’dcò stenze San Pé. Nòst avzin a l’é pròpi un gram e crudel. Ël can, pòvra bestia, a lo ten ëstacà a la caden-a sota a la cormà, istà e invern, di e neuit. A l’é màire sèch e tut ësplà. E, coma se a bastèissa nen, minca tant it sente la fomna ch’a traversa l’èira ’d corsa brajand coma na mata con chiel ch’a-j cor daré pijand-la a càuss e pugn.
E pensé che fòra, tacà al porton, a-i é ’n cartel con su scrit: «Attenti al cane», ma... mi i scrivrìa «Pijeve varda dal padron». Minca tant i seurto da la portin-a dl’òrt ch’a l’é squasi sempre sbajà e i vado a fé ’n gir daré al supermërcà giù ’n pais. I serco ’nt ij cassionòt ëd lë mnis, andoa a campo le confession ëd ròba da mangé ch’a son scadùe. I na pijo dontrè ’n boca e i-j pòrto a ca. Ma a toca ch’i fassa atension a nen feme vëdde përchè a-i é ’dcò già sempre dj’àutri ch’a son lì ’n camin ch’a frojo ’nt ij cassion ëd lë mnis. Stamatin a-i son tre fomne e n’òm. Ma mi i faso la gata fòla e im faso nen vëdde. As capiss che për un can fé la gata fòla a l’é na còsa ’n pò dròla, ma a mi am va bin parèj. E se! La vita a l’é dura e i-i son nen mach mi ch’i faso na vita da can.
Quand ch’i rivo a ca mè padron e Cipria ’m ringrassio, peui mé padron a-j fà cheuse e is foma na bela mangiada. Cole-lì a son le pòche vòlte ch’i lo vëddo content. Minca tant a-i rivo dle sgnore da la sità. A son motobin soagnà e a tribulo nen pòch a caminé ’nt l’èira con coj garèt da slordision. Ëd sòlit a l’han un cagnèt ch’a pòrto ’n brass o drinta a la borsa. Fòrse a l’han paùra ch’i-j je mangio. A smijo ’d dësmore, ma a son vestì pì bin che ij gagno dla borgà.
L’autërdi a l’é calajne giù un-a con un cagnass gròss coma mi a la staca. I l’heu sentù ch’a l’ha dije a mè padron che col can lì a l’era ’n pastor tedesch. Se, a vardelo bin, a l’avìa pròpi un muso brut e gram, e se it je butave quatr gambaj e n’elmèt a smijava pròpi na «Esse Esse». Ëd sòlit le madamin a compro ’n pò ’d vërdura, quàich povron, doe tomàtiche e ’n pòch ëd salada. Ma tute, pròpi tute a compro j’euv e a veulo coj fàit da le galin-e anlevà a tèra. A sarà për lòn che mè padron a veul nen che le galin-e a vado a fé j’euv an sël trabial.
La paja, coma ch’as dis, davsin al feu a brusa e, fòrsa ’d fé ij fòj, a l’é andàita a finì che Cipria a l’ha fame doi cagnèt. Un tutun a l’é già nà mòrt, ma l’àutr a l’é bel coma ’n seugn, tut bianch e ariss coma la mare e a pupa coma n’ors. Mè padron a l’ha ciamalo Fiòch përchè a smija pròpi na faravòsca ’d fiòca. I soma tuti e tre content e ij di a passo giojos. Fiòch a cor già ’nt l’èira e a fà scapé le galin-e. A l’é pròpi ’n bel cagnèt. Ma l’àutërdi i l’heu vist mè padron ch’a parlava con na sgnora. La sgnora a l’era calà na màchina longa coma ’n chèr e a l’era tuta eleganta, soagnà ’nt na vesta rossa coma na tomàtica. I l’avìa già vëddula cola sgnora lì përchè a mnisìa soens a caté j’euv. Manaman i vëddo ch’a tira fòra ’l pòrta-feuj da la borsëtta, a-j dà dij sòld a mè padron, peui a pija Fiòch e a lo buta ’nt la borsa e Cipria a la pija an brass e a la caria ’n màchina. Peui a saluto mè padron e a parto a tuta velocità.
I son stàit fulminà, i son restà ’d pera! I son cogiame longh e tirà, lì, andoa ch’im trovava. Mè padron a l’é avzinasse e, carëssand-me con tënrëssa e amor, a l’ha ciusioname che chiel a-j la fasìa pì nen a mantnine tuti tre e la vaca. Mi i son stàit cogià an mes a l’èira e i sentìa cole paròle coma se a rivèisso da motobin distant. E i son nen aussame gnanca për mangé sin-a e gnanca për andé a deurme sota al bënnòt dël pajé. I son stàit-lì tuta la neuit, ferm coma ’n such. A la matin ël breugé dla vaca a l’ha dësvijame da col torpor ch’a l’avìa blocame la ment. Cola pòvra bestia a brajava ch’a smijava ch’a la plèisso. Alora i son aussame e i son andàit a vëdde ’nt lë stabi lòn ch’a-i sucedìa e, quand ch’i son intrà, i l’heu ricevù n’àutra cotlà ’nt lë stòmi.
Mè padron a l’era për tèra, longh e tirà, ch’a bogiava pì nen! I son surtì ’nt l’èira e i son butame a baulé pì fòrt ch’i podìa e, con ij breugg ëd la vaca, i fasìo ’n bel casin. Manaman a l’é rivaje nòstra avzin-a ’d ca, a l’ha tirà fòra ’l telefonin e a l’ha brajà quaicòs che mi i l’heu nen capì ma, da lì sinch minute, a l’é rivaje na màchina con na gròssa cros rossa an sël fianch e na siren-a ch’a n’anciornìa tuti e a l’ha fàit scapé le galin-e. Peui a son intrà ’nt lë stabi. Quand ch’a son surtì, un dij doj a l’ha faje segn ëd nò con la testa a mia avzin-a e chila a l’é butasse le man ant ij cavèj e a l’ha comensà a pioré. Peui a l’han carià mè padron s’un linseul con doe bare e a l’han portalo sla màchina. Peui la màchina a l’é partìa con la siren-a ch’a crijava con n’urlo d’adiù ch’a s-ciancava ’l cheur.
Mè padron ch’a l’avìa salvame la vita. Ch’a l’avìa pëscame ’nt la gora andoa ch’a l’avìo campame pen-e nà. Ch’a l’avìa ’nlevame coma na soa masnà, ch’a l’avìa dame ’l làit con ël bibron ëd sò fieul. E mi i peuss fé gnente për chiel! I l’avrìa vorsulo giuté quand ch’a l’era cogià për tèra, i l’heu bërlicalo tut, i l’heu baulaje tut mè amor, ma peui ’n mes a le lerme i l’heu vëddulo sparì ’n fond a cola strajòta drinta, andrinta a col forgon con cola gròssa cros rossa. Antramentre nòst avzin a l’ha portà via la vaca e mi i son stàit sol. I son cogiame a pansa mòla dnans al cancel, disperà, sbatù con ël moral a tèra, sensa speransa e sensa pensé.
Mè destin a l’é col d’andé a finì ij mé di ’nt un-a ’d cole orìbile përzon ch’a son ij canij municipaj. Ij canij municipaj a son pes che «Guantanamo» për le përson-e. Manaman as fërma na màchina e a-i cala giù na sgnora tuta vestìa ëd ross. Ma mi i la conòsso cola sgnora-lì. A l’é cola ch’a l’ha catà Cipria e Fiòch, a l’é cola ch’a fàit andé tut a la malora. La sgnora as avzin-a al cancel, am ciama për nòm e am fà segn ëd monté ’n màchina con chila. I vorìa sauteje a còl e pianteje ij dent ant ël còl ma, antramentre, im sentìa tirà da quaicòs ch’i capìa nen bin, quaicòs coma se a-i fussa na vos ch’am ciamèissa. I son montà sël sedil daré e i soma partì.
Dòp un pòch, i introma ’nt na bela ca, con un bel giardin con na fontan-a an mes. La màchina as fërma. La sgnora ’n ross am duverta la pòrta e, an col moment i sento baulé e vëddo doi can ch’am ven-o ancontra. I slongo lë sguard e... a moment am pija ’n colp! A l’é nen possìbil, a l’é incredìbil, fòrse i son an camin ch’i seugno. Fiòch e Cipria a son an camin ch’am coro ’nvers bauland e ucand alégher e giojos.
I seu nen se ij miràcoj a esisto ’dcò për noi can ma, sens’àutr a esist l’amor. L’amor che dle vòlte at fà seufre, ma peui at fà argiojì, ch’at fà pioré ma peui at fà superé le dificoltà, col amor përfond ch’a sà mantense antregh ëdcò ’nt na vita da can.