Ferdinando Paolieri/Na facenda crinòira

Artorn


Na facenda crinòira

modifiché

[it. "Un affare poco pulito"]

“Mè car pare” a l’ha dit con freidura ël cavajer Adòlfo, prim cassié dla Banca X..., “a resta inùtil dësperesse e dëscute. I l’hai fàit mal, i lo sai, ma se a m’andasìa bin a sarìa capitaje gnente ‘d gravos, ansi... An conclusion a l’é pròpi sensa sust ch’it ëslanse contra ’d mi con manere e paròle da teatro; an ësto cas mi, për dësfendme...”.

“Desfend-te?!”.

“É, dësfendme..., ël drit a la difèisa a l’é sàcher! Për difendme, alora, i duvrìa slanseme con gest e parolon da melodrama contra mia fomna për la qual, për fela vive ’nt lë spatuss, e la màchina, e ’l quarté elegant, mi i l’hai giugà e perdù... ergo, sicoma i l’hai trantesinch ani e gnun-e veuje ’d masseme, a-i resta nen d’àutr che d’escogité ’n rimedi”.

“Un rimedi? A l’é tòst fàit, o it rende la gifra gavà da la cassa, o it vas an bojosa[1]., o it masse...”.

“Masseme, mi? Eh nò mè car, fin-a ch’a-i é vita a-i é speransa e mi i chërdo...”.

“Ma ti ’tl’has le grumele guaste! At gira la sicòria? It ses mat sensa remission! Anté ch’it veus ch’i treuva, a st’ora, dosentesiquantamila franch? S’a fussa stàit ier, o stamatin... ma adess, a doi bòt ëd neuit! Va-là, andoma, foma gnun ëschers!”.

Ël vej banché a friciolava. A savìa bin che ’l fieul a conossìa l’orìgin ëd soa fortun-a, ancheuj sbogià ’d brut, e, an arvëddend-se specià an chiel, as n’ancalava nen ëd butesse an càtedra. Ëdcò chiel, quarantani prima, a l’avìa giugà jë dné dj’assionista fidà a chiel, ma a l’avìa giugaje an Borsa, ant un-a gròssa operassion, che, dzorapì, a l’era finìa bin. E col beté, col folitro, col criminal fòl, a l’era, nopà, andàit a fé na serie ’d veuid ëd cassa ch’a j’ero rivà a col total, e l’ùltim dëscàpit pròpi a la vigìlia ’d n’ispession! Ant la stansia, con ij còti tapiss, anluminà mach da la reusa lus ëd la veilleuse, as sentìa mach ël fià curt ëd la madamin, malament dësvijà dal dësperà e tumultos ariv ëd sò òmo. Setà sël lét, con un bòa antorn al còl, ij magnìfich cavèj bandonà sle spale, chila a girava ’ntorn ij grand euj ancantà, nen sicura d’esse ben dësvijà o ancor andurmìa.

E ij doi òmo, con ij brass ’ncrosià slë stòmi l’un, ël pì giovo, l’àutr, ël pì vej, con le man nervosament antërsà dré dla schin-a, a mzuravo a grand pass la stansia, e gnun dij tre a l’avìa giumaj ël corage ’d dì cheicòs, tant che ognidun a tërmolava al pensé a lòn ch’a sarìa suceduje quand a l’avrìa savulo la mare dël giovo cassié, la madama economiosa e antivista ch’a l’era slansasse diverse vire contra la vita spatussanta ’d soa nòra.

La giovo nòra a l’era ’d bon-a, onesta famija borzoà e l’afé a l’avìa combinalo ’l banché midem, che, procurà al fieul na bon-a instrussion e piassalo sël travaj, a l’avìa ’dcò fàit an manera ch’a së sposèissa con na fija sensa tante pretèise për nen posselo sla stra asarosa che chiel midem a l’avìa praticà da giovo e sla qual a l’avìa, peui, ardrissalo e butalo sla giusta carzà la circospession ëd madama Dionìsia.

“Tò fieul – a disìa sovens la mare previdenta – a l’é ’d n’àutra rassa, e, s’i n’avèissa nen na certëssa assoluta, i dirìa fin-a ch’a l’é nen tò, tant ch’a l’é diferent da ti. Chiel a deuv esse n’òmo onest, a deuv nen prové j’àut e bass tìpich dij lotador. A sarà un bon marì e ’n bon impiegà. E basta! E i-j daroma na fomna borzoà, nen costumà a lë spatuss, a le feste e a jë sgàir”.

Cont sensa l’òsto!

La sposa giovo a l’é bin tòst intrà’nt ël mond ch’a praticava la ca dël banché, a l’ha contemplà bisó che chila a l’avìa nen, plisse ch’as sognava gnanca, automòbij silensiose come fantasma... sò òmo, gelos, an vedend soa fomna cortegià e amirà, a l’ha nen vorsù arfudeje gnente con la tëmma ch’as dësgustèissa, nen mach, a l’ha ’ncoragiala a le ròbe bele e fastose, fier ëd mostresse an società con cola fomna che tuti a j’anvijavo, e a l’ha ’ncaminà ’dcò chiel a pì nen contentesse dla posission sicura, ma ùmil, che sò pare a l’avìa procuraje e, an sentend parlé d’operassion, ëd società anònime, ëd contrat lucros, a l’ha ’ncaminà a parlé con la fomna ëd proget asaros për l’avnì.

Soa madamin a l’ha nen tardà a ’rveleje, ant l’intimità, rijendne chila për prima, che un dij costant abitué ëd sò salòt, ël borsista Lavòni, brut come ’l luv ëd neuit ma motoben rich, a l’avìa ufrìje, për preuva, d’intré con chiel an chèich cita speculassion, come esperiment, naturalment sensa che chila a duvèissa buté gnanca ’n sòld e che chila a l’avìa ’rfudà con decision.

Ma costa maneuvra dël borsista a l’é bastà për che ’l cassié a s’agitèissa come ’l diav ant l’evasanta e a l’é promëttusse daspërchiel ëd procuresse ij sòld necessari a ’n tentativ dë speculassion su certe assion d’un-a minera ch’a promëttìo ’d monté vërtisinosament. Për catene un prim ëstòch a-i andasìa nen meno che na sinquanten-a ’d mila franch e ’l cassié a l’ha pijane, con dlicatëssa, desmila dal depòsit ëd la Banca e a l’ha butaje sël tapiss verd, anté ch’a son ësparì come feuje sëcche a ’n buf ëd tramontan-a.

A s’imàgina la resta dla stòria ch’a l’é finìa, come tute le stòrie përparèj, come na spece ’d lòta antra l’òm e ’l maleur, fin-a a quandi ’l total a l’é nen rivà a na gifra përfetament arionda (dosentmila franch!), e ansema a cost déficit, ël cassié a l’ha trovà, për gionta, ëdcò l’avis d’ispession.

E alora a l’ha pijà d’àutri sinquantamila franch e a l’ha giugà tuta la pòsta. A l’ha ’rdobiaje. A bastavo nen. A l’ha torna pontà, a l’ha perdù, peui vagnà e peui a l’é rivaje ’l crov. Adess a-j restava nen d’àutr, a doi bòt ëd neuit, che monté le scale’d ca e dësvijé ’l pare, fidand che ’l passà dël vej a fèissa da scu a soa fòta.

Ma ’l temp e l’era tròp ëstrèit, le facende ’d l’usuré, da già ch’a l’era ’rtirasse da j’afé, a ’ndasìo bin, con l’intèisa ch’a marcèissa sël fil dël rasor, e dosentesinquantamila franch a son sempre dij bej sòld!

Motiv che tuti e tre, pare, fieul e nòra, a savìo pa come gavesse d’ant le croste. E col folitro a vorìa pa savèjne ’d bandoné la fomna, dë scapé! Col tërdòch ch’a l’avìa nen ël corage dë sparesse na tronà an testa! Col fabiòch ch’a trovava, a col’ora, e an cole condission, la bonoméria ’d serché ’n rimedi! Ròbe da mat! Ma tute ste considerassion a j’ero gnente an paragon a la por terìbil che tuti a l’avìo, sensa avèj ël corage ’d confesselo, ëd vëdde comparì la vestàlia rossa ëd la rëspetiva fomna, mare e madòna.

E la madòna, antrigà da certi romor, a l’é dësvijasse, a l’ha trovà ’l pòst ëd sò òmo, ant ël let, veuid, a l’ha sospetà chèich ambreuj, e con la scùfia bianca, butasse l’arnomà vestàlia color ëd la reusa, e ficasse sël nas crocù le barìcole sercià d’òr, a l’ha girolà për la ca, fin-a ch’a l’ha trovà ij tre, motoben sbaruvà.

A stasìo tuti ciuto, con ël cheur ch’a tambornava come ’n batòcc ëd ciòca, spetand l’esplosion.

Madama Dionìsia, nompà, a l’é stàita magnìfica.

“Anans tut – a l’ha dit – i proibisso minca esclamassion, ëd minca géner e (vardand la nòra) ij sangiut, ‘chè ij doméstich a l’abio pa da ’ncòrz-se ’d cheicòs”.

“Peui iv prego ëd vardé bin la situassion. A-i é gnente sensa rimedi (ël banché a la vardava antërdet), gnente a l’é perdù. Ëd perdù e sensa rimedi a-i é la posission e l’onestà d’Adòlfo, ma i ’rfaroma la prima e për lòn ch’a rësguarda la sconda... a veul dì ch’a l’era fatal! A l’é un bel seugn svaporà, ma për lo meno mè òm a l’avrà avù, àora, finalment, la vera preuva che Adòlfo a l’é sò fieul”.

La dlicà osservassion a l’ha nen smijà comeuve ’l banché...

“Alora –a l’ha’rpijà la madama – mi i l’hai un depòsit ëd dosentesinquantamila franch, e che a ’rpresenta squasi la metà ’d nòstra fortun-a, ant n’àutra Banca, com’i seve, antëstà a mi, e i-j dëstornerai...”.

“E ti it vorrìes che noi...? Ma i duvoma rivé a la fam, donca, për costi doi falabrach?”.

“Gnanca për seugn! Ti, Adòlfo, has-to le ciav ëd la cassa?”

“I-j j’hai”.

“Bin, ferma ij beu, pijte rechie... E stamatin sùbit, për temp, quand a-i é ’ncor gnun impiegà, it intre an Banca, it deurbe la cassa e it pije d’àutri dosentesinquantamila franch, peui it ven-e ambelessì e it i-j das a tò pare; apress it vas a la stassion e it ëscape”. “Papà am consegna a mi ij sòld (i penserai mi a buteje an sicurëssa), a va dal diretor ëd la Banca e a-j dis che ti it l’has fàit un veuid ëd cassa ëd mes milion ëd franch e it ses ëscapà. Ël diretor a ciama j’assionista e a lor ël pare a-j eufr ij doi còrn ëd cost problema: o voi i denunsie mè fieul e i rovin-e mi e chiel sensa pijé gnanca ’n sòld, o iv contente ’d tuta mia sostansa ch’a consist ant la dòta ’d mia fomna për dosentesinquantamila franch lìquid, che mi, con l’intèisa ch’i arnunsie a minca proget ëd denunsia, i m’òbligo a verseve a tìtol ëd rimbors, da sì a quaranteut ore...”.

“Ma a l’é na ròba grave!”.

“E treuvme ti na mej manera, s’it ses bon! O it fas manëtté tò fieul e it bute an condission ëd pì nen podèj intré an Borsa, o, sensa ’rzighé ’n sòld, it fas na bin bela figura e it ën salve tùit. J’assionista a son ëd gent pràtica, ëd gent ch’a l’han già ’rzigà diverse vire ’nt j’afé e che as lasserìo tajé la testa anans ëd deurbe ’l borgiachin. Lor a tniran an bon cont ël gest d’un pare e ’d na mare ch’as ruvin-o për buté rimedi a la fòta d’un fieul, a na resterìo frapà e sicome ’l mal a ’ndarà dividù an cite part, a saran content ëd vëdde che, ëd bòt an blan, ël dann as riduv ëd la metà sensa scàndoj ch’a rësguarderìo ’dcò la Banca, e për lòn, lor midem... Noi, antëlmentre, i l’oma gnente d’àutr da fé che ten-e, për un pòch ëd temp, ij sòld sensa frut, fin-a a quandi le facende a saran nen torna a sò pòst. A sta mira a më smija che Adòlfo a l’abia nen d’àutr da fé che doe ròbe: la valis e na litra ’d dimission... Për lòn ch’a rësguarda sò avnì... Beh, a son ij maleur ëd la vita ch’a fòrgio ij caràter e mi i chërdo nen che tuti ij maj a rivo për neuse. Për boneur i l’oma ’ncor diversi apògg e nòst fieul a podrìa profité dj’oferte ’d col tò antich sòcio a Londra...”

Ël banché, con la testa bassa, a smijava medité e a rëspondìa nen.

Madama Dionìsia a l’ha butaje, con dosseur, na man an sla spala: “Ma s’a l’é na ròba fàita... ’ndoma, là! Tirte sù! Vëddes-to nen com’it ses ridot, mentre ch’it l’avrìe podù fé ’d milion pendent la guèra, për toa por ëd le speculassion asarose, për tò galantonism... Costa a l’é na lession ch’an dà ’l destin... combat jë scrùpoj!”.

Ma ’l banché, aussand la testa, a l’ha rëspondù, squasi an parland daspërchiel: “Ma che scrùpoj! I pensava... s’a fussa nen stàit mej eufre a j’assionista mach dosentmila franch... a la fin dij cont a l’é nen na gifra ch’as treuva sota ’n mon”.

“Parèj ch’it ëm piase! Adess i conòsso mè òm! Corage, anans! Un galantòm come ti, ch’a-j veul bin a la famija, a deuv loté e dësbaraté ij contratemp an vantagi! Corage, Adòlfo! It saras pì fortunà n’àutra vira... antant, da già ch’it l’has perdù ’l pòst, s’i riessèisso ’d salvé, an cost afé, na sinquanten-a ’d mila franch... at rangerìo për ancaminé torna a fete, onestament, na posission”.

“It l’has rason – a l’ha sclamà ’l banchè – it l’has rason... i l’hai bele che decidù an costa diression, ch’as na parla pì nen”.

Madama Dionìsia a l’é tornà ’nt ël let, ij doi òmo a son ’ndà ’nt lë studi a scrive la litra ’d dimission, e la sposin-a a l’é restà sola a gabolisé com’a l’avrìa fàit për arporté, fasend finta ’d gnente, col brut come ’l pecà borsista Levòni sl’argoment ëd cola certa speculassion ch’a l’avìa arfudà, sensa cognission, pòchi mèis anans.


[virà an lenga piemontèisa da René Agagliate; gavà da Ferdinando Paolieri, Gente moderna, an Novelle agrodolci, www.liberliber.it]

  1. andé an bojosa = andare in galera (voc. dla mala).