Elio Arrobbio/La comëtta

Artorn

---

La comëtta

L’orissi a l’era finì. Ël sol a l’avìa torna ‘mpinì d’istà minca ròba. Ant l’asur dël cel a j’ero fiorìe ‘d pcite nìvole vaporose ch’a jë smijavo a balon aerostàtich ch’a ‘ndojavo anviarandse chi sa ‘nté. Su për la colin-a, sota a Soperga e Pin, òrt, giardin e bòsch a l’avìo ‘rtrovà ij sò përfum, ij sò color. Le stra a j’ero torna ‘d bindej ëd lus colorà.

Su un-a ‘d cole stra un masnajòt - un cit moro* rijent coma ‘l sol - a marciava an plucand la merenda, pan e cicolata, la ghërsa ant un-a man, la barëtta ‘d cicolata ant l’àutra. Paolin - cost a l’era sò nòm - a marciava adasi, ël nas an aria, përchè a l’era tut ancantà a vardé le nivolëtte-balon ch’a viagiavo ondojante vers l’infinì.

A ‘n tir ëd gatafrust^[1], setà për tèra ant un canton mes ëstermà dla stra, a-i era Sergio, ël cap-banda ëd Paolin. La schin-a pogià contra la muraja bojnera^[2] d’un palassòt da la qual ai pendìo le rame d’un tijeul, a passava ‘l temp, antant ch’a spetava, con ël gieugh dle sinch pere.

Antè che ‘l tijeul a finìa de spòrz-se, a fasìa babòja un rosé: reuse dal përfum motoben fòrt apress ël lavagi dla pieuva, tant ch’a ‘mpinìa tuta la stra. Sergio, na bionda caviera da Vichingh a l’era pa tipo da’ntajesse dle reuse. Ànima dlicà e anast fin a l’avìa, nopà, Paolin. Lassà le nivolëtte-balon, a l’ha voltà ‘l nas anvers le reuse e, fasend lòn, a l’ha vist Sergio. “Ciao, capòcia!” a l’ha salutà.

A son rivà, peui, a pòch a pòch, tuti j’àutri element ëd la banda. A mordìo ‘dcò lor la merenda: na rosëtta ambotìa con na frità d’euv, n’àutr con na fëtta ‘d salam, chi ‘d marmlada, chi ‘d gnente.

“Coma ch’is dësmoroma* ancheuj? - as disìo. An colin-a, ant ij bòsch, a-i era la pàuta lassà da l’orissi. As podìa calé al Meisin* an sël Pò, a gieughe ai corsar.

Sergio a l’ha fàit ësghijé le sinch pere an sacòcia e a l’ha tirà fòra ‘l cit pachèt dla merenda, a l’ha duvertalo e a l’ha ficà ij sò dent ant un-a michëtta ‘d pan con, fërtà ‘nsima, na fiësca d’aj - na savurìa sòma d’aj.

Le lòse dël marciapé a brusavo sota ‘l sol d’ost coma le pere dl’Arisòna o come cole ‘d na pian-a messican-a. Varda-sì*, as podrìa gieughe a j’Apaches e ai cow-boys: j’Apaches a assautavo la carovan-a dij cow-boys e Sergio a l’era Ken (soa guida) ch’a-j salvava e a fasìa përzoné ‘l cap dj’indian, Nìvola Rossa.

Ij fiolin a gasojavo ‘mè d’oslèt ant la dëscussion quand a l’han vist-se rivé ‘n cambrada an bici: camisin-a bianca ‘mè la fiòca, crovatin, braje a la zuava, cavèj bin pentnà e voit ëd brilantin-a, un figurin! A pedalava elegant, un pòch sostnù, con ël nas për aria.

“Che gagà! - a l’ha bërbotà Sergio - d’anté ch’a riva?”.

Ambajà da sò stil a ‘rzigavo nen ëd parleje, contut ch’a murieisso da la veuja ‘d vardé da davzin soa bela bici, dont le cromadure a bërlusìo. A l’ha pensaje Paolin, con sò bel deuit, a rompe la giassa: “Scusme, amis, it ses-to dë ste part? Col ch’a l’é tò nòm? Ël cit ciclista a l’ha pontajà sò pé për tèra e a l’é virasse anvers lor. A smijava content, bele se ant sò sguard a-i fussa na sòrt ëd babìa, ma finta, squasi ch’a l’avèisso mostraje parèj ma ch’a la sentèissa nen ant ël cheur.

A l’ha rëspondù: “Mi i son turinèis, ma i stagh an Ësvìssera, an colegi. I më s-ciamo Carl Umbert.”.

“Ma come ch’a parla, chiel-sì?! - a l’han disse tra ‘d lor ij gòrba. A l’avìo mai sentù parlé parèj, con la “er” a la fransèisa, e a l’han pensà ch’a fussa na sòrt ëd barboj* e, tut sùbit, a rijìo ma peui a l’han comensà a compassionelo: “Che darmagi chëcché an cola manera!”.

Sergio a l’ha tajà curt: “Che bela becana^[3] it l’has!”.

Antlora ij fiolòt a son sautà su an pé e, come s’a l’avèisso autorisaje, a l’han tacà a toché la bela bici, chi ël guidon*, chi la sela, chi ij pedaj, chi ‘l ciochin, ch’a fasìo soné.

“Sent - a l’ha dije Sergio - it vorrìes-to gieughe con noi?”

“Certament” - a l’ha rëspondù Carl Umbert, e peui: “A che gieugh is dësmoroma?”.

Sergio a l’ha trovà ‘l coragi ‘d sugerì, sfrontà: “I faroma la gara dël chilòmeter lancià... s’it ën amprëste la bici...!”.

Carl Umbert a l’é restà antërdoà. Fé monté la bici a cola banda ‘d farinej ardì, pront a slansesse, a l’era un bel sacrifissi. Ma peui a l’é decidusse:

“Ampresterai la bici për la gara. Ma con na condission!”.

Ij bòcia a j’ero costumà a buté ‘d régole ‘nt ij gieugh e a l’han trovaje gnente da dì. Ma a l’avìo ‘n bel buté ‘l servel a la tortura! La rëspòsta ‘d Carl Umbert a l’era sempe la midema: “Nò!” Figurin-e, nò! Bije, nò! Na sòtola, nò! Na pistòla finta, nò! Na franda, nò!

Në spuèt^[4], nò!

“Coma ch’it ses difissios!”- a l‘ha dije Sergio.

Paolin a l’ha aussà j’euj al cel e le nìvole, che prima a jë smijavo tanti balon-volant, adess a smijavo ‘d comëtte. Ma si! Un balon-volant a podìo nen felo ma na comëtta si.

“Na comëtta - a l’ha sclamà- domje na comëtta!”.

“Na comëtta” - a l’ha dit, sorprèis, Carl Umbert.

A s’é butasse an pòsa, con j’euj an aria, coma coj ch’a vàluto n’oferta con serietà e diplomassìa. Ma a l’ha nen butaje ‘n pess, ché dòp un pòch ij sò euj rijent a l’han fàit capì ch’a jë stasìa.

“Quand i mlo darìe?, a l’ha ciamaje, con un pòch d’afann.

Sergio a l’ha ‘ncrosià ij sò dij ìndes dëdnans ai làver e a l’ha sentensià: “It lo daroma doman. Al contrari*, i lo faroma an toa presensa”.

Paolin a l’ha ‘nfilà soa testa antra ij doi e a l’ha ciamaje a lë sgnorin: “Antlora, it ën prëstela bi ci? I la foma sta gara?

Carl Umbert a l’é calà da la bici e a l’ha dit, grassios: “Ma i l’avìa già nen dit che ‘d si?”.

Antlora Sergio a l’ha dàit l’órdin: “Tuti al Velòdromo, maraja!”.

“Al Velòdromo” - a l’ha faje arson la banda ‘d gagno.

A j’ero pen-a anviarasse che, da na traversa dla stra, a l’é comparì ‘n tamagnon ch’a calava ‘nt soa diression, anvers cors Casal. Sergio a l’é avzinasse al caval, a l’ha faje na carëssa e a l’ha ciamaje al cartoné, con rispet (ëd sòlit ij cartoné a taparavo via, con mal deuit, ij gòrba ch’a montavo dë stermà sël tamagnon): “I podom-ne fesse gamalé?”.

Ël conducent a l’ha rësponduje, sorident e bin dispòst: “Monté pura, gagno maléfich!”.

A son tuti montà, svicc, con ëd bej sàut. Sergio a l’ha giutà Carl Umbert, a l’ha carià la bici, a la fin a l’é montà ‘dcò chiel. Quand a son rivà al Velòdromo, a l’han ringrassià ‘l viturin e a son corù ant un-a stra daré a l’impiant ësportiv. Quaichedun a l’ha tirà fòra d’an sacòcia ‘n tòch ëd giss con ël qual a l’han trassà la ligna ‘d partensa, cola dël traguard a na senten-a ‘d méter. A l’han sernù ‘l giùdes dla gara e ‘l cronometrista. A son ëstàite decidùe le régole e le penalisassion. A l’é stàit sortegià l’órdin ëd partensa. A la fin a son ancaminaje le preuve. A son ëstàite longhe, le preuve, përchè ij cit a studiavo minca sòrt d’astùssie për ësté sla bici pì ch’a podìo.

Carl Umbert, bele se a l’era ‘n pòch dëscontrarià da ste furbarìe, a l’era ‘dcò maravijà da soa organisassion: “Contacc, come i seve an piòta!”, La gara a l’ha vinciula chiel. Ma a l’é pa scomponusse. A l’era normal - a l’ha dit - chiel a l’avìa le gambe alenà. Luminos e pien ëd gòj a j’ero, nopà, ij moro dj’àutri, motoben ëd pì ch’a l’avèisso vinciù: finalment a j’ero stàit për d’ore ansima a na bici vera, lusenta ‘d cromadure, an figurandse d’esse Binda o Guerra, ij sò campion dël cheur, e pròpi a l’ombra dël Velòdromo, testimòni ‘d tante imprèise ‘d coj campion.

Carl Umbert a l’é tornà padron dla bici e a l’ha salutà con un soris: “Ciao, maraja! Is vedoma doman për la comëtta!”.

A l’indoman a l’era na giornà franch bela, con un cel azur come mai e un leger vent amis ëd le comëtte.

A la matin ij fiolin, campà giù, bin o mal, la stabilìa porsion ëd travaj dle vacanse sota lë sguard atent ëd le mare ("Anans ël còmpit e peui it seurte!"), a son spatarasse për fornisse dël material da cartolé, carboné e meisdabòsch*. A doi bòt dël dòp-disné a j’ero setà sota ‘l rosé, e quand, un pòch apress, a son ëstàit argionzù da Carl Umbert, a l’han anviarà ‘l travaj con veuja. Prima ‘l proget, ij càlcoj, le mzure, përchè la comëtta a fussa legera, consistenta, equilibrà e bela; peui la realisassion, coma na caden-a ‘d montagi.

Tàula ‘d travaj, na lòsa dël marciapé. Materiaj e atrass bin dëstendù an sle lòse d’antorn: carta velin-a d’un giàun òr, legera come ‘l fià, pcite cane për ël tlé, robuste ma con ël pèis ëd na piuma, sutila stagnòla për j’anej dla cova, ël méter, le tësòire, ij tempror, la còla, la filsela, ël rochèt dël fil.

Carl Umbert a sercava ‘d giuté butand le man daspërtut: a j’ero man nen abituà a travajé e, comsëssìa, cissà da la smània ëd fé dj’amis. Ant l’aria a svolassavo mila përfum: le reuse e ‘l tijeul dël murajèt, le bërgne, ij pom, ij persi dij giardin dj’anviron, erbe e fèn da pì lontan, gasojé d’oslèt e zonzoné d’avije e galavron daspërtut: n’atmosfera divin-a.

N’ora pì tard la comëtta a l’era finìa: cogià për tèra, con soa ponta aerodinàmica, ël còrp bin proporsionà, j’anej dla cova ch’a tramolavo al vent, a smijava ch’a l’avèissa maitass ëd volé.

“A l’é magnìfich” - as ralegrava Carl Umbert.

A l’han spetà che la còla a suvèissa, peui Sergio a l’ha dit: “A venta provelo”.

Carl Umbert a l’ha sugerì: “L’onor a speta a Paolin ch’a l’ha avù l’idèja”.

A l’han sercà na stra spassiosa, anté che Paolin a l’é butasse an ponta a na calà. Pijà la comëtta tra pòles e ìndes, a s’é butasse a core an tenindla contra vent e andasend sempe pì fòrt. Dòp chèich arsàut la legera dësmora ‘d carta a l’ha “pijà ‘l vent”: antlora a l’é aussasse an vòl, sicura e ardìa. Ij fiolin a l’han salutà la maneuvra con un còro ‘d crij e ovassion.

La comëtta a montava sicura e a së slontanava, - ël giàun òr splendrient al sol e la cova d’argent ch’a bërlusìa - a montava e a së slontanava sempre ‘d pì, ondojand alegra, manaman che Paolin a molava ‘l fil, ël rochèt sarà ant ël pugn: tant ‘mè le nivolëtte ch’a l’avìa amirà ‘l di prima.

Dòp un pòch Paolin a l’ha mostraje a Carl Umbert come ch’as fasìa a porté la comëtta a tèra e pen-a che a l’é posasse an sël pra a l’ha dije: “Adess preuva ti”. Al ters tentativ Carl Umbert a l’é ariessù a mandé la bërlusenta dësmora an cel. An col moment ël mësurà sgnoròt a l’é trasformasse: ross an facia come ‘n povron, a s’é butasse a core su e giù për la stra apress a la comëtta, ij cavèj ëscarpëntà, la camisòla dësbotonà, la braje fòra dai caussèt, ij caussèt arversà sle scarpe, sgangherà, pì gnente dël figurin ch’a l’era ‘l di anans. Però, ant j’euj, a-j bërlusìa ‘l rifless neuv ëd n’ànima tocà, për la prima vòlta, da la gòj.

J’amis a lo vardavo ambajà. Sergio a sopatava la testa an disend: “Che balengo!”.

Quand, dòp na longa serie ‘d gir, a l’ha finì dë sfoghesse, Carl Umbert a l’ha ‘rciamà la comëtta a tèra e a l’é rangiasse a la belemej, suvandse, con un fassolèt ëd batista, j’euj pien ëd lerme ‘d comossion.

Antant ch’a s’anviarava, a soridìa gentil, istintiv: “Costa comëtta a l’é un caplavor. I la conserverai come arcòrd”.

Përchè - a l’ha ciamaje Paolin, ch’a l’era pa scapaje ‘l sens ëd soe paròle - it verras pì nen a gieughe con noi?”.

“Nò, belavans*, doman i parto”, la vos pien-a ‘d tristëssa sincera.

Carl Umbert a l’ha pijà con na man la comëtta, con l’àutra ‘l guidon dla bici e, con ëslans a l’ha nonsià:”I v’invito tuti a mia ca a fé merenda, adess. I ven-e?”. La ca ‘d Carl Umbert a l’era na vila fongà ant un silensios parch pien ëd verd e ‘d fior adossà a la colin-a ‘d Sassi. Al rastel^[5]* na targa a nonsiava ‘l nòm dël proprietari: un nòm fàit ëd tanti nòm, sota a na coron-a real.

Paolin, lesùa la targa, a l’é avzinasse a Carl Umbert e a l’ha bësbijaje ant un-a orija: “It sesto ‘n nòbil?”.

Ël cit nòbil a l’ha surijù, sensa rësponde. Un mèstr ëd ca^[6]* a l’ha salutalo “Marchesin” e a l’ha fàit seté la banda ‘d Sergio ant un salotin tut dë stuch, specc e tapiss. Carl Umbert a l’é sparì al cò ‘d në scalon. Da lì a pòch a l’é comparì: torna lë sgnoròt polid e ampomatà ch’a l’avìo conossù.

La merenda a l’é stàita fiamenga: bischeuit con ël gelato e na cita golà dë spumant: “Ròba da cine”- a disìa Sergio. Na manera eleganta për dije “Adieu”. Sergio e j’àutri a j’ero genà an mes a tovajeuj, piatlin e cuciarin. Fòrt as fasìa sente l’arciam ëd Borgh ëd Pò ch’a j’ero lor, ij sò regn ëd vent, ëd bòsch misterios, ëd zerb, dë stërnìe e lòse dë stra, ëd rive e giairon ëd Pò. Për arlassé soa gena, ël “Marchesin” a comëttìa volutament j’infrassion al galateo ch’a fasìo lor, e antratant andasìa arpetend: “I v’arcorderai për sempre”. Sò sguard as fërmava su lor con tenerëssa, a smijava ch’a vorèissa fotografeje ant ël cheur an manera permanent.

[gavà da: Elio Arrobbio, Si giocava per le strade. Vita torinese degli anni Trenta, Torino, Piemonte in Bancarella, 1997; voltà an lenga piemontèisa da Renato Agagliate]

Nòte

1. gatafrust (franda) = it. fionda
2. muraja bojnera = it. muro di cinta (la “bòjna” è la pietra confinaria)
3. becana = it. bicicletta (gergo)
4. spuèt = it. cerbottana
5. rastel = it. cancello
6. mèstr ëd ca = maggiordomo