Doe Dario Pasero/Poesìe an ebràich-piemontèis ëd la fin ëd l'eutsent

Artorn

Poesìe an ebràich-piemontèis ëd la fin ëd l'eutsent

An sla «Rivista mensile di Israel» vol.12 nr. 7-8-9 (avril-giugn 1938), pp. 164-183 ël lenghista turinèis Benvenuto Aron Terracini a l’ha publicà doi test ebràich-piemontèis anònim (Due composizioni in versi giudeo-piemontesi del secolo XIX), che a son: 1) Sensa tìtol, ma as peul ciamesse con ij vers ëd l’artornel [Ki Lo Na’eh - Adir Bimlucha] 1, che a l’é cò na part ëd n’antica canson popolar, che su soa aria a venta canté ij vers piemontèis (9 otave d’otonari); 2) Majà [Ciacòt] tra magna e ’nvoda, componiment a bòta e rëspòsta ’d 13 sestin-e d’otonari. Tuti doi ij test a son datàbij (a dis Terracini) apopré vers la sconda metà/fin dël sécol XIX e a son ëscrivù ’nt na parlada giudeo-piemontèisa che a presenta vàire forme ’d tipo oriental (monfrin), tère andoa che a j’ero doe comunità ebràiche motobin amportante parèj ëd Casal e Moncalv.

Ël prim test a l’é na sòrt ëd comparission an tra ij temp dël ghèt e coj ëd la toleransa religiosa, stabilìa con le «Patenti» ëd Re Carl Albert dël 17 fërvé 1848 (na sòrt d’antissipassion ëd lë Statù ’d pòche sman-e apress: ai 4 ëd mars). Le forme orientaj (monfrin-e) a son: j’hò pu (j’hai pì); so-lì (lo-lì), pari (pare); so-chì (so-sì); nenta (gnente). Nopà le forme giudeo piemontèise ch’i trovoma a son: Camess (mëraco chamishi, visadì «giòbia»), cialà («maledission»), Gadà (visadì «Aggadah», na forma ’d narassion dovrà ’nt ël Talmud e an chèiche part ëd la liturgìa ebràica e peui, pì genérich, «orassion»); casser (ghèt; leteral «cort»; da l’ebr. chaser, «cort»); socà (caban-a, casòta; da l’ebr. sukkah, «caban-a»; plur. sukkòd); gòj (gentil, visadì la manera dovrà për antende ij cristian, e ij nen ebreo an géner); adanà (pien ëd crussi); carpà (mej «charpà», «vërgògna»; da l’ebr. cherpah, «vërgògna»); négar bagnà (brut balengo; cò ant ël giudeo-roman «negro, nero» a val «pòvr òm»), Mosè Rabeno (Mosè nòst magìster; da l’ebr. rabbi, «magìster» pì -no, sufiss possessiv «nòst»); caburà («paciada»; da l’ebr. chabar, «ambaroné»); massòt: plural ëd massà (pan àzim; da l’ebr. masah, «pan àzim»; plur. massòt).

[KI LO NA’EH - ADIR BIMLUCHA]^[1]

Chi lo naé – Son un Paté^[2],
Adir bimlucà – Son Impiegà;
Fòra ’d ghet soma pien ’d sust
Dan ancora dl’Ebreo frust;
Tant da Pesach che da Camess,
Na cialà a col progress
Che bel gust dì la Gadà
J’ero mej ij temp passà!
Chi lo naé – Son un Banché
Adir bimlucà – Son Padron ’d ca:
Tute le mie sodisfassion
A son peui ’d faje ij Copòn
Geugo an borsa e an Birarìa
A j’hò pu ’nsun piasì ’d famija.
Sia l’afé ben calcolà,
J’ero mej ij temp passà!
Chi lo naé – Son un Consijé,
Adir bimlucà – Son decorà;
I son anca Diretor,
Pressident e n’Assessor,
Bele an mes a tut so-lì
Sempre am trato da Judì
Da par tut sé (?) la lumà (?)
J’ero mej ij temp passà!
Chi lo naé – Son pari ’d tre,
Adir bimlucà – Còsa i-i në va!
A j’hò la serva e la Creada,
A j’hò la Sala ben rangiada.
Mia Mojer, Sora Susanna
A ricev un di a la smana
Mai un can as veud par ca
J’ero mej ij temp passà!
Chi lo naé – Guarda andaré

Adir bimlucà – J’ero masnà
Tuti ansema ant ël Casser,
J’era mach un Cagajer;
Sì dabon j’ero content,
Tuti amigh e bon parent!
An bastava la Socà
J’ero mej ij temp passà!
Chi lo naé – Che bel afé
Adir bimlucà – Soma sbardlà;
Quand ’s vdoma, a foma ’l muso
I smijomo doi ch’a ruso
Oma l’aria ’d tanti fòj,
Quand coromo apress al Gòj
Soma tuti pu adanà,
J’ero mej ij temp passà!
Chi lo naé – I veuj parlé
Adir bimlucà – A-i é una carpà!
La superbia la pu gòfa
L’ha guastà tut nòsta stòfa,
L’ambission la pu scornada
A j’ha fane sbalié strada.
Se so-chì non cambierà,
J’ero mej ij temp passà!
Chi lo naé – Che bacialé!^[3]
Adir bimlucà – Négar bagnà!
At mufivi ant un bocion^[4],
’T peuli adess dventé un Baron!
Sì, a l’é vèra, ma i sosten-o,
Coma amugh ’d Mosè Rabeno,
Bel e brut, tut ben strucà^[5],
J’ero mej ij temp passà!

Chi lo naé - I veuj brajé
Adir bimlucà - Che Caburà!
Le massòt valo pu nenta
Ij biscòt smijo ’d polenta!
Non as fà pu nent ’d bon
Dòp ch’a j’é rabì Ghiron.
Lò ch’va fat as fà [?]
J’ero mej ij temp passà!

MAJÀ TRA MAGNA E ’NVODA

Lë scond test an rapresenta nopà ’n ciacòt («maja») an tra na magna (Baròta < Sara) e soa novoda (Susanin), conforma a lë schema tradissional ëd coste composission a doe vos (con paròla dòta: «amebee», dal verb grech amòibo, «ampërmuvo, i fas në scambi»): la magna a arpròcia la novoda che a veul pì nen comportesse com as fasìa na vira, antramentre che la fija a fortiss soa posission an arcordand che ij temp a son cangià e che cò le fije giovo a veulo la possibilità ’d vive soa vita coma mej a chërdo. As ved adonch ël confront nen mach an tra vej e giovo (argoment tradissional ant le canson popolar; cfr. cò pare Isler), ma bele an tra ij temp dël «ghèt» e coj dla «libertà». Visavì dla prima poesìa a son motobin ëd pì le forme monfrin-e, parèj ëd: at sei (it ses); at fai mai nenta (it fas mai gnente); ’t vai (it vas); scusmi, educami (scusme, educame); sarziva (sarzìa); par (për); lengua (lenga); polidiss (polida); sgarià (sgairà); pu (pì); i so (i sai); diissa (dièissa). Un përfond cò j’espression giudeo-piemontèise: macabà (proibì; da l’ebr. hechabé, «stërmé»); carpà (vërgògna); chen (grassia, bel deuit; da l’ebr. chen, «amicissia, grassia»); secal (sust, bon sens); Chir (ghèt), chanose (bele); Batòv brave (dabon brave; da l’ebr. tov, tovah, «brav, brava»); deracà (bela manera; da l’ebr. derech, «stra, manera ’d fé»); macsmiade (maladete); Tëfilà (orassion, devossion; da l’ebr. tephillah, «orassion»); barbinan (ghèra!).

Susanin, buta giudissi,
S’a non ’t veuli esse sgiaflà!
At sei pigra, pien-a ’d vissi...
Con coj lìber macabà.
Dova ’t vai? At fai mai nenta:
J’hò carpà che l’aria am senta!

Scusmi tant, magna Saròta,
At has tòrt ’d crijé così;
Son pì nen ij temp ’d na vòta,
Ch’as sarziva tut ël di!
Toa prédica ’m aneuja
I travajo quand j’hai veuja!

A l’é costa toa rispòsta?
Lò ch’at mostro al di d’ancheuj?
Che bel deuit! Che facia tòsta!
Son le fije pes dij fieuj!
A fé ’d ben còsa ’s guadagna!
Bel rispet par soa Magna!

’T smija bel par una fija
D’esse sempre a robaton?^[6]
Sensa sust par la famija,
Pien-a d’ smòrfie e d’ambission?
Ò mia cara, cambia vita!
’T smije mai fija ’d Judita!

Basta, basta! Che ’d paròle!
’T chërdi sempre d’ sté ant ël Ghet!
J’hai finì tute le scòle,
Da Maestra j’hai ’l brevet.
Devo forse tut ël di
Stemne a ca, vëdte a sarzì?!

J’hai studià, son educami,
Sono ’l piano, i sai balé,
Fin adess son adatami,
J’hai vivù ant un Monasté;
Par l’avnì veuj divertime!
’T peuli dì lòn ch’at ëstimi!

Che cachët! Che lengua longa!
Susanin, l’é par tò ben:
Polidiss cola sislonga,
Fà le còse con pu ’d chen;
Tut tò secal l’é sgarià,
Se non ’t sei bon-a par ca!

Non é vèra che ant ël Chir
Fusso gnòche e patamòle;
Par le lòbie j’era ’l gir,
As balava, j’era d’ scòle,
Sì dabon, j’ero chanose,
Batòv brave e rispetose!

Ciaschedun second sò stat,
As godiva a sté an famija
Tuti pijavo ij bon Sabat,
As fasiva la partìa.
Bele mach tra ’d noi Judim
I savivo fé Purim^[7].

I sò ben che al temp d’adess
Tut le fije a son robisse,
Non veul dì ch’a sia përmess
’D pansé mach a divertisse;
’S peul soné, essi Maestra
Sensa sté sempre a la fnestra

A j’é ’l temp ’d fé la balada,
D’andé a spass tut antiflà^[8];
Ma na fija ben arlevada
Dev agì con deracà.
Anca mi son stata Tòta...
I lo sai, magna Saròta!
Finalment ’t has terminala,
’T has pì gnente ant ël magon^[9]!
Sento ’l bzògn ’d calé la scala,

Par dé d’aria ai me polmon;
S’a j’ëvnèissa la pentnòira,
Son sì vzin da la Sartòira.
Macsmiade Companìe,
Coma tut a l’é cambià!
Quante mare e quante fije
San pu gnanca dì Tëfilà!
Barbinan s’i diissa tut!
Non veuj dilo, a l’é tròp brut!

Note

1. Ki Lo Naeh (conossù cò coma Adir Bimlukha):a l’é na canson ch’as cantava ’nt ël «Seder» (la sin-a ’d Pésach, Pasca): an minca na stròfa a-i son doe dëscrission ëd Nosgnor e, coma conclusion, le paròle ki lo no’eh, ki lo yo’eh («Për Chiel la làuda a l’é dovùa, për Chiel la làuda a l’é pròpria»). As sà nen né da chi né cand a l’é stàita componùa, ma ant ij temp antich a l’era cantà tut l’ann ai past e a l’é intrà peui a fé part dël Seder al temp dël rabin Meir ëd Rothenburg dël sécol XIII.
2. Comerciant dë strass (pate)
3. Ant ël sens ëd «ciaciaron, bragalon»;
4. Ant ël sens ëd «përtus, pòst pcit»
5. «Spërmù».
6. Sempe për lì an gir a bate la catòlica.
7. La festa ebràica ’d Purim (visadì «Le Sòrt»), ch’as sélebra an géner an tra fërvé e mars fasend ëd cadò e con ëd feste mascrà për ij pcit (na sòrt ëd Carlevé)
8. Bin butà, bin vestìa
9. Ant ël sens antich dë «stòmi» (cfr. alman magen).