Censin Pich/L'Italia ant la prima guèra mondial

L'Italia ant la prima guèra mondial

S’i ’ndoma ’ndaré ’d sent ani e ’s maginoma ai 24 ëd magg dël 1915, di ch’i soma intrà ’nt la prima guèra mondial contra j’Amper sentraj, contut ch’i fusso stàit për vàire con lor ant la Trìplice Aleansa, i podoma pa, bele a distansa d’un sécol, nen prové d’emossion e ’d tristëssa.

Dabon, cola guèra d’europengh contra europengh, slargasse pì an là dij termo ’d nòst continent, a l’ha vorsù dì ’l prinsipi dla ruin-a dl’Europa e l’anviaresse, për soe conseguense polìtiche, econòmiche e sossiaj, ai totalitarism afros che a l’avrìo mnà, dòp pòch pì che vint ani, a la sconda guèra mondial, fin-a pì longa e tràgica dla prima.

I chërdoma, dapress a la guèra ’d Libia, ant ël 1911, ch’a l’avìa chërsù ’l domini colonial italian, che pòchi a l’avrìo pensà a n’àutra guèra e ’d coste mzure sensa comparission.

L’on. Giovanni Giolitti, ch’a l’avìa butà an pràtica la polìtica ’d passificassion sossial sërnùa da Re Tòjo Manuél III dòp l’amassidi dël pare, a stasìa tirandse d’atension se nen ëd simpatìe ’dcò trames ai sossialista, ma ’l sassinament con la fomna a Serajev, ai 28 ëd giugn dël 1914, dl’arsìduca Fransesch Ferdinand, prim ant l’ordin ëd sucession a l’amperador Fransesch Giusep, a bolvërsava ij dissègn ëd dësvlup drinta nòst pais, tramudand ëd bòt ël debà sla polìtica antërnassional.

At criminos ëd nassionalista serb, ël delit a possava l’Àustria, ai 28 ëd luj, a intré an guèra contra la Serbia, tirand dun-a ’nt ël conflit la Russia a vantage ’d costa e ij tedesch randa a l’Àustria. A tardavo pa a butesse con j’àustro-tedesch ij turch e contra Fransa, Anglatèra e Giapon.

L’Italia, për ël moment, as tenìa fòra, avendlo proclamà fin-a dai 3 d’agost, bele nen chitand na presensa formal ant la Trìplice Aleansa dacant a l’Àustria e a l’Almagna. Sòn a veul pa dì che ij nassionalista italian a pijèisso nen n’andi sempe ’d pì antërventista, giudicand la guèra contra l’Àustria n’ocasion da nen perdse për liberé le tère ancor sota sò govern.

Ëd costi sentiment as fasìa partisan e portavos ël poeta Gabriél D’Annunzio che a Quart, ai 5 ëd magg dël 1915, a pronunsiava ’n dëscors ëd guèra dòp che ’l govern italian, dapress al pat ëd Londra dij 26 d’avril, a l’avìa decidù ai 3 ’d magg ëd seurte da la Trìplice Aleansa.

A l’era ’l faliment dël neutralism giolitian, adess pì nen pogià da la magioransa parlamentar, condissionà da le dimostrassion an sle piasse për la guèra. sòn a veul pa dì che ai pì dj’italian a-j piasèissa socesse al carnassidi ’ncaminà l’ann anans. A j’ero contrari la Cesa e ij sossialista, bele se da costi a fussa separasse Benito Mussolini, già diretor dl’«Avanti». An efét col ch’a sarìa mnù për nòst, e pa mach nòst, maleur ël «Duce», a l’avìa ambrassà dë slans le tesi antërventiste. Ma ora ’dcò Tòjo Manuél III a arfudava pa la guèra, che miraco a podìa smijeje ’l compisse dël Risorgiment; sòn a diferensa ’d Giolitti che, standne fòra, a disìa che i l’avrìo comsissìa vagnà «parecchio».

A l’é parèj che, dai 24 ëd magg dël 1915, ëdcò noi i foma ’l dësbut ant la gran tragedia randa a l’Antèisa. Ch’as prevëdèissa, coma peui për la sconda guèra mondial, in conflit ch’a durèissa nen pì che tant? A peul desse o tansipòch as lo sperava, contut che a fussa ciàira soa fin, ma mach fin-a ai 6 d’avril dël 1917, cand jë Stat Unì a intro an guèra a pro dl’Antèisa, con sò enòrm potensial econòmich e militar, tirandse dapress Cuba, Brasil, Bolivia, Cina, Haiti, Ecuador, Siam e Grecia.

Col ël sentiment ëd j’italian vers ël Re?

Contrari ij sossialista, ma miraco nen parèj bon-a part ëd la popolassion, che a lo savìa al front con le trope e fòrt ëd la fiusa che i l’avrìo fàila, spece dòp ël grand agiut che an rivava d’an Mérica e contut che Almagna e Àustria a podèisso trasferì belessì soe fòrse, pì nen angagià sël front oriental da dzèmber dël 1917, con l’armistissi ’d Brest- Litovsk che a traduìa l’arnonsia dij bolsevich a continué la guèra.

Ant ël mentre, gnanca la derota ’d Caporèt a mnava a j’efét che ’l nemis a sperava e nòst esèrcit, tirasse ’ndaré dal 24 d’otóber al 7 ëd novèmber dël 1917, a tnisìa dur an sël Piave e peui, dal 24 d’otóber 1918 a contratacava e a sfondava le ligne nemise a Vitòrio Venét e a rivava tòst a obligheje a l’armistissi ’d Vila Giusti ai 4 ëd novèmber.

A l’era ’l cediment definitiv ëd l’Aleansa, penalisà forse ’d pì ’nt sò creus da le proteste e da la rivolussion, che a në dobiavo l’arzistensa, che da l’andi negativ che la guèra a pijava sël front fransèis. As rivava parèj a l’armistissi ’d Rethondes dij 11 ëd novèmber e a la fin ëd la guèra. Ma se costa a l’era finìa, a ancaminavo dij temp che l’Italia a dovrà arnonsié a tute le speranse ’d pas e ’d libertà e ’dcò al mej dle tradission colturaj, étiche e sivij, ardità pressiosa ’d nòsta stòria.