Censin Pich/Ij 150 ani dij martir dë stèmber

Ij 150 ani dij martir dë stèmber

I soma ancor pa se ’nt ël 2014 as deurba na fnestra dë speransa an sle condission sòcio-econòmiche ’d Turin e dël Piemont. Is lo auguroma, contut che la crisi, prinsipià da ’n pess, a daga pa ancor ëd segn che a chërso nòsta fiusa, al moment pitòst bassa. Belavans, ëdcò la consiensa piemontèisa, valadì dij valor ëd la lenga, dla coltura e dla stòria ’d nòsta tèra, a l’é gnanca a le mire, già nen ëd le pì àute, ëd chèich ani andaré, e la pòca gent che as angagia an cost sens a mostra pa basta d’anteresse a travajé tuti ansema për ëd but che, unì, a sarìa pì bel-fé avzineje. A peul desse che, ant ël 2014, cheidun ëd pì a-i chërda che la stra a sia costa e che, për esempi, le pòche lession ëd lenga piemontèisa che as faran a sio ’dcò l’ocasion për fé conòsse le publicassion e le registrassion che, nopà d’andé a na conossensa pì spantià, as mugio da ani an vàire canton che sovens pòchi a san andova a sio. Ma ’l 2014 a l’é ’dcò butà a 150 ani dai Màrtir dë stèmber, ij sitadin che as në conta ’n përfond, tra mòrt e ferì, pijà ’d mira da la fòrsa pùblica a Turin, ant le piasse Castél e San Carl, ai 21 e 22 dë stèmber dël 1864, për avèj protestà contra la decision dël govern, sensa che ’l Re a në fussa al corent, ëd trasferì la capital a Firense.

La stòria a conta che l’órdin dël di Boncompagni votà a la Camra dij Deputà a la fin dël 1861, a l’avìa stabilì che Roma a dovèissa esse la capital definitiva dël Regn d’Italia. A passo pòchi ani e Marco Minghetti, pressident dël Consèj dij Ministr, a sotsigna con Napoleon III la convension dël 15 dë stèmber dël 1864 che a garantìa l’andipendensa dlë Stat ëd la Cesa, protegiù da la Fransa. Costa la part conossùa ’dcò da Tòjo Manuel II, ma a l’avìo pa butalo al corent d’una clàusola segreta, che a prevëdìa dòp ses mèis che la capital a sarìa stàita trasferìa an n’àutra sità sërnùa dal Re. Cand che ’l Re a l’ha savulo, a l’avrìa vorsù convince Napoleon III, che a giudicava nòsta capital tròp davzin a la Fransa e adonch a Nissa e la Savòja, a arnonsié a costa clàusola ofensiva për Turin e ’l Piemont, e miraco a sarìa pro rivaje, ma ’l govern, ispirà da Minghetti, a l’ha mnassalo d’una crisi istitussional e ’l Re a l’é pa stàit decis com a l’avrìa dovù e podù. Antant che, fòra dël Piemont, j’anti-piemontesista a stërmavo pa soa sodisfassion, a l’é viscasse la flin-a dij turinèis e tòst a l’é staje la tragedia che, fin-a a ancheuj, a l’é sërcasse ’d fé dësmentié ai sò testimòni e dë stërmé a le generassion che a sarìo mnùite apress.

Ai 21 e 22 dë stèmber a l’é avusse ’d proteste popolar ant le piasse Castél e San Carl, unìe da la contrà Neuva, adess via Roma, che a l’han ancontrà la reassion sensa rason ëd la fòrsa pùblica. Second la relassion ai 28 dë stèmber al sìndich Luserna ’d Rorà dël dotor Giusep Rizzetti, ispetor sanitari dla Sità ’d Turin, ij mòrt a son ëstàit 55, marcà ’nt la lista con soe generalità e profession, e ’d vàire senten-e ij ferì ricoverà ’nt jë spidaj e le ca privà, che peui as sà nen che fin ch’a l’abio fàit.

Cost carnassidi a l’ha decidù ’l Re a licensié monsù Minghetti e a ciamé ’l general Alfonso Lamarmora a pressiede ’l neuv govern. Ma ’ntant ël carnassidi a l’era fasse e la capital l’ann apress a passava a Firense. Ai 22 dë stèmber dël 1865 sentsinquantamila përson-e a pijavo part a la comemorassion ëd tute coste për-son-e massà, che a saran arcordà con ël nòm ëd Màrtir dë stèmber, e l’istess a l’é suceduje për chèich ani. Da antlora e fin-a ch’a l’han condanaje a la dësmentia, nen pòch a cangiava ’nt ël cheur dij turinèis, ma ’dcò l’Italia a cangiava e as anviarava a doe guère mondiaj, che i podìo franch ëstene fòra, al fassism e a la crisi ch’i vivoma dla democrassìa. E bele Turin mach da pòchi ani a arcòrda ij Màrtir dë stèmber con na targa butà an piassa San Carl, che bon-a part dij turinèis forse a l’ha mai faje cas o pa capine ’l sens. A 150 ani dai Màrtir dë stèmber, dëdlà dla retòrica risorgimental, a ventrà pro che i pijo l’andi për ciairì lòn che a-i é ’d ver an nòsta stòria e definì ’n destin che a arconòssa e onora ’dcò sò sacrifissi.

As arcomanda ’d lese an sl’argoment lòn ch’a l’han ëscrivù l’autor ëd cost artìcol an slë scartari Nr 41 dël «Musicalbrandé», mars 1969, Fabrissi Dassan an slë scartari Nr 66 ëd «La Slòira», giugn 2011, e Michel dij Bonavé an sël nùmer dë stèmber 2012 ëd «Piemontèis Ancheuj».

Da "Ij Brandé", 2014.