Carlo Ellena/Nòst neh a riva dal latin

Ël bel piemontèis: nòst “neh” a riva dal latin.

L’interiession, o l’esclamassion neh dita coma pa vera (nevvero o non è vero?An italian), ancheuj as sent pì da ràir mach përchè ij parlant an bon piemontèis a son sempe men e a italianiso nòsta lenga natural dësperdend ël ghëddo che për secoj a l’ha marcà la glota dij piemontèis. A l’é dcò na manera ‘d fene ‘l vëzzo cand an televission e ‘n radio, ij ciaciareur, a veulo marché l’acsan regional.

E pensé che sa manera ‘d dì, cola d’antërmesié ant l’espression o fini-la con un neh esclamativ o anterogativ, pòchi o gnun a san ch’a l’ha na franca sorgiss latin-a ch’a ruva dal sintagma non est?(nevvero?). A disìo i latin “Vidisti-ne?” e “It l’has vist, neh?” i disoma noi piemontèis.

I podoma pa dësmentié con qual bin a mostrava la bela lenga e dcò ‘n proverbi ch’a disìa sempe nòst Pare Magìster Milo Bré: “ A toa ca parla come ij tò ‘d ca, fòra ‘d ca serca ‘d fete capì”.

Da vàire agn na programà pianificassion cultural a sassin-a ‘nt ij giovo la curiosità e l’anteresse për la dëscuerta dël patrimòni lenghistich e stòrich stërmà ‘nt ij termo ancestraj dij dialèt. E torna Pare Milo a n’arcòrda ch’a l’é pròpi da la saviëssa popolar d’ës patrimòni ch’a nass e a pija fòrsa ‘l proverbi piemontèis ch’a dis: “A son marca ‘d famija: la curva dël nas, ël profil ëd la boca, la bessola dël manton, ël ton ëd la vos e ‘l deuit dël parlé”. An efet, a l’é vèra che: “Ël cheur dij fieuj a bat an sl’andan-a dij pare”. E minca pòpol, pais, borgià, për cita ch’a sìa, a l’ha soa vos, ch’a l’é lë specc ëd soa anima viva ch’a parla con sò deuit, an soa lenga natural.

Pròpi parèj, përché la lenga italian-a, anventà e përfessionà con na mës-cia ‘d toscan e fiorentin (doi dialèt) për peui dè ‘n sens a l’Unità dlë Stat, a l’é artificial, pa natural. An toca arpete torna na vira, che ‘l piemontèis a fà part ëd la famija ossidental ëd le lenghe neolatin-e, al contrari, l’italian aparten a la famija oriental, donca; a l’é ciàir che a l’é nen ‘n dialèt ëd l’italian, me ij cacam a seguito a fortì..

A l’é “La ligna ‘d Wartburg” ch’a fissa se regole. Ant soa euvra “Die Ausgliederung der Romanische Sprachräume” (La dzarticolassion ëd le zòne lenghistiche romanse), dël 1950, ël vajant lenghista tedesch Walter Von Wartburg a dëscompon e dëssern vàire amportant dësvari lenghistich: fra ij quaj:

la conservassion ëd la - s final
a tombo le oclusive sorde intervocaliche latin-e c, p, t
la palatisassion ëd ca- e ga-

Dësmentioma pa che la stabilisassion e unificassion ëd na grafìa, a fissa ‘d regole gramaticaj e sintàtiche, përfessionand la lenga, che da l’oralità, visadì la paròla, chila arsèiv ël miraco d’esse dcò scrita; na sorgiss vajanta ‘d savèj për coj ch’a vniran dòp.

Dzor pì, për valé le vàire colture, l’arserca lenghistica ‘n sij lengagi regionaj, a s’é arvelasse ‘l mej strument për studié e trové forme ‘d siviltà moto bin antiche; arzultà indispensàbil për cognòsse comunità dont pòch o nen, as savìa an sël pian stòrich e microstòrich. Na maravìa ‘d varietà d’espression lenghistiche ch’a fan bela l’Italia, sgnora ‘d coltura, përchè sgnora ‘d pòpoj divers.

Tutun an toca feje giustissia, a la lenga nassional e arcognòsse che tuti j’italian, da la cheussa a j’onge dij pé, a peulo capisse ma…a-i é ‘n ma gròss me na ca. A smija che ‘ncheuj i sio tornà ‘ndaré d’un sécol; is capioma pa pì. Ij giovo, pijand l’agetiv “giovo” a la larga, l’italian a lo parlo scasi pì nen e s’as parla (a l’é pro sente le gavade ‘n television), a l’é na coalera ‘d boro, antërmasià da ‘d citassion e paròle mese mangià an n’inglèis mach truch e branca, na lenga ch’a smija ‘l prim amor, tan che si bonomeri a-j veulo bin. As n’antajo pa che ‘l mond real ch’a-j vira d’antorn, col ch’a fa pòche ciance e a varda al sòlid, a passa e a tira drit. E tut sossì për mostrè lòn? As n’antajeran a sò temp ma për coj-lì a sarà tròp tard. Ël son ëd la ciòca, dòp sonà, a torna pì nen andaré ‘nt la ciòca.

Carlo Ellena