Carlo Ellena/Luigi Einaudi a 'ncontra Nino Costa

Ël 30 d’otobèr dёl 1961 a meuirìa a Roma Luigi Einaudi, piemontèis e pressident ёd la Repùblica dal 12 ёd magg dёl 1948 a l’11 ёd magg dёl 1955. Sota soa pressidensa l’Italia dёl dòp guèra, disastrà da la derota, arpijava l’andi a la ricostrussion con la neuva dёl “libero mercato”, ancor prima d’arsèive j’agiut merican dёl “Piano Marshall”. Dòp cost “grand” piemontèis a la cària dla pressidensa, a l’é calaje la neuit; a fà gòj mach pì ‘l cadreghin. La “grandёssa” d’lòm as peul capì da la semplicità ‘d chi a viv con ij pé ‘n tèra e ‘nt la tèra, a onor ёd soa rèis contadin-a, e as peul cheuje an cost ёscrit esemplar, n’amirassion e rispét pёr Costa poeta e ij doi òm vajant; ёl politich e ‘l poeta as unisso ‘nt un cant d’amor per soa tèra: ёl Piemont.

ANCONTR CON NINO COSTA

As vёddìa da dёstant l’imponenta rol ch’a dominava la valada e chila a disìa sa neuva ai viandant: “fé ‘n pressa, i soma rivà a la stassion!” e ij viandant ant j’ore càude a fasìo sosta a soa ombra, l’ombra dla rol dёl marchèis, ёd sёppa, pёr fomne, ‘d n’antica famija aleramica. Peui a l’era vnùa la prima guèra granda; la famija a s’era spatarasse pёr ёl mond e chёrsend ij pressi dёl bòsch, la rol a l’era stàita campà giù. E n’àutr erbo important, l’orm, dont a canta Nino Costa, a stasìa a la sima dla strà ch’a calava dal castel a la borgià; e a l’era ‘l soegn ёd la ca dla veja famija nobiliar. Dёsblasse la famija, vendù la ca, l’orm a l’era stàit campà giù a la viarà da coj-lì, che al cult ёd la tradission e dla blёssa, a butavo anans ёl profit vagnà da la pcita branca ‘d tera inaridìa, a dita dёl neuv padron, da l’ombra dla pianta secolar. Fin-a che l’orm a viv sla piassa dёl vilagi, a viv la poesìa ch’a scàuda ‘l cheur dёl poeta.

Fin-a che ‘nt le ca a resto le vardaròbe, j’erche, ij còfo, fin-a che lor a son vardà da “mare granda” e rispetà da le nòre; fin-a che ‘nt le vardaròbe e ‘nt ij còfo a son guernà con divossion le tèile, ij linseuj, ij mantij, le ròbe veje e neuve, la famija a viv e a dura ‘mpess. Ma ij vej a meuiro e la famija as dёsbela; e al pòst ёd la veja tòpia butà a guerna dij vàire arcòrd dij vej e dёl doss ciosioné dij moros, a s’é costruisse ‘n cubo patào ёd ciman armà, dit “garage” e l’erca ch’a pёrfumava ancor motobin ёd pan fresch campagnin, alògio, anciodà ‘l cuèrcc e duvertà dё dnans na sportel arvёrsabil, bote ‘d licor e strument pёr mёs-ciade ch’a fan mach mal a la salute.

I son mai ancalame, pёr la pàu ‘d pì nen artrovelo a so pòst, artorné a l’ombra dёl robust fì secolar

piantà, al pòst ёd la tòpia, sla broa dl’èira dёl ciabòt che na vira a l’era ‘d mare granda, anté vàire vòlte mi e mè frel, da masnà, i l’avìo fàit marenda con pan e uva. Ma se i tornèissa, vorerìa avèj con mi ‘l liber andova Nino Costa a canta la malinconìa dle sèire ‘nt le Langhe, cand le mùsiche dij grij a fan coral dij son e chiel a treuva confòrt a la debolёssa dle còse uman-e, al pensé dl’arnasse etern ёd j’erbe, dle feuje, dle fior, dal chёrse dle piante, dl’arnovesse dle cun-e ch’a pasio mare granda, dёsturbà da le mòde neuve dij giovo, pёrchè “almeno lòn a l’é nen cambià”.

Ël poeta a canta lòn che ‘l cheur a-j dis; e se chiel a intra bin vëstì e polid an sël tramvaj turinèis pien d’ovrié, “ròba dla Fiat”, strach, spòrch e ‘d cativ imor, dòp pen-a ‘n moment ëd tuti ciuto, un soris e lë spòrse ‘n brichèt pr’anvisché ‘l sigarèt, a basto për fé ‘d chiel e dj’ovrié ‘d bon-i amis.

Lesend sòn ël vej magistèr as arcòrda dle viture ‘d tersa classe che a quatr ore dla matin a mnavo, sfolà da la campagna, j’ovrié dla Fiat e chiel a fé lession; e ij giovo a sё strenzìo volenté pёr fé pòst a chiel ch’a vёddìo genà a sté ‘m pé – ma tanta cortesìa a l’avìa pa arsèivula ‘nt le classi djё sgnor – peui ёl temp a corìa lest ant ёl contesse pasi j’ёscambiévoj antrap.

Poeta piemontèis Nino Costa? Si, se “poeta piemontèis” a veul dì canté lòn che j’òm, coj ch’a son nen bon a esprim-se co’l cant, a sento cand a vardo con j’euj atent lòn ch’ancapita d’antorn a lor e a serco ‘d capì lòn ch’a dijo vreman le stèile, le piante, la tèra, le bes-cie, j’òm.

Nino Costa a speta le sèire d’agost pёr dёsmentiesse dla pen-a ‘d vive e pёr sente mach pì, dai camp e dai bòsch, vnì fòra “la gran fòrsa nossent ёd la tèra”. A l’é stàit un di ‘d feu d’agost; e dcò mi i l’avìa sentù, mach pёr cola vira, la tèra vive e ‘l vataron bujent, pen-a rot da la slòira, parlé e dì: “cost a l’é mè odor ёd tèra; ancheuj che i bruso e ‘l sol a mё s-ciapa, arpijo a dé vita e doman it vёdras ij mè frut”. Coste a son le sensassion ëd j’òm, an qualsёssìa leugh dёl mond lor a sìo.

Nino Costa a varda a j’òm ch’a coro e a coro pёr le strà dle sità, dle campagne e a s-ciairo pa; e, pёr contra, ёl pensé a cor al lobiòt ёd la ca ‘d campagna ‘nté ij giovo sfojor a sentìo d’esse antёrvist da l’euj ficanas ёd la lun-a ‘nt ёl mentre ch’a sё scambiavo ij basin; a cor a le tre sofiёtte soagnà ‘d reuse e a pensa; chi ch’a sarà mai stàit a ‘nventé col giardin dzora ai cop? Ël pogieul e le tre sofiëtte a son ël mond ch’a cor pa a veuid, anté chiel a ved, anmagina, a dà vita a sentiment, passion, pensé universaj.

Al temp ëd la restaurassion, a l’era stàje chi a l’avìa scrit un liber antitolà “Girouettes”, anté minca nòm a l’era marcà con autërtante banderin-e a signé ij cambiament ëd regim; dont, col-lì ch’a l’avìa cambià volentera e a s’era adatase, a l’avìa savù tiré fòra sò tornacont.

Pë buté ordin a quaj sentèn-a ‘d feuj volant trovà ‘n Piemont tra ‘l 1797 e ‘l 1802, i l’avìa fàje arleghé an quat volum; regio, fransèis, àustro-russi e torna fransèis. Lë stil, ël lengagi a cambia pa e mincatant a son j’om midem ch’a parlo conform a tira ‘l vent. Nino Costa as antrapa pa ‘d lìber vej e da feuj spatarà dal vent; ma ‘n sёl cioché dla borgià a ved ёl gal ch’a gira conform a tira ‘l vent.

Ël campagnin a lo varda svicc pёr capì ‘l temp ch’a farà; ma chiel, ёl gal colorà (ёl galucio piturà), a sa ‘d nen esse tant fòl e che a j’andrà semper bin a col-lì ch’a vira conform ёl vent a tira; e vardand giù sla piassa a ved vàire gent ch’a ciancia motoben e che a veul pa ch’a sia dit, ma a jё smija a chiel e ‘nt la vita a dà da ment al prisipi còmod dёl galucio piturà.

Poeta donca, sensa agetiv, poeta ch’a canta conform ёl cheur a-j dis; vrità e sentiment universaj. Donca, pёrchè noi piemontèis i soma arconossent an manera parèj particolar? Miraco pёrchè Nino Costa a l’ha pa vorsù dé a sò cant n’espression formal, ch’a sentìa nen adata a chiel? I sai pa, chiel a l’ha cantà ‘n piemontèis an manera genìta, natural, pёrchè cost a l’era sò lengagi. Nen un dialèt dёstinà a esse pòch pёr vòlta sganfà; ma vera e pròpria lenga. E motobin nòsta, motobin adata al nòst pensé! Tant che a smija e miraco a l’é pa fatìbil, traduve cola poesìa da soa lenga nativa ant n’àutra qualsissìa.

Ël pensé ‘d Nino Costa a l’era paisan, famijar, malincònich, fàit ëd còse a la bon-a, ëd problema ‘d tuti ij di, sempe ij midem; la bin, ij fieuj, ël pare, maman, ij grand, la tèra, ël podèj, ël dover, la patria, la carità, la brava gent, ij benefator ёd j’òm, ёl coragi, la viltà, ёl bon sens, don Bòsch e ‘l Cotolengh. Miraco che costi òm e coste qualità bon-e e grame a son pa meritavoj ёd poesìa e a peusso pa esse cantà an qualsёssìa lenga? La forma dovrà da Nino Costa a l’era adata al contnù; le paròle dovrà a son ёstàite cole che pì bin a manifestavo la comossion, ёl sentiment, la musicalità dl’idèja che ‘l poeta a vorìa esprime. Al nen inissià a la materia, col ch’a l’ha mai scrìt un vers, a vnirìa a neuja lese vers italian virà ‘n piemontèis; lesend Costa a smija nopà ‘d vёdde score le paròle un-a dòp l’àutra butà ‘n na manera ch’a smijerìa pa possibil rangèje diversament a chi a l’abia veuja ‘d pensé e scrive ant sò pròpi lengagi matern.

Ëd vire a pias sugnè e artorné a j’ani passà, arvёdde mare granda ch’a pronta ‘l cafè a la mòda veja, possand e artirand an sla brasa dal fornel ёd la sala ‘l casarolin a pòsta, pёrchè la s-ciuma a dёsborda pa, ant ёl mentre a dà ‘d consèj, arpròcia e a conta dё stòrie ai anvod. Sò dialèt a l’era ‘l lengagi pròpi e squisì dovrà da Nino Costa ‘nt soa poesìa; pёr sòn torna i lo ringrassio pёr avèj-me fàit arvive, dòp vàire agn, trames la gent ch’a l’ha vivù a la fin dёl secol passà e se j’òm d’ancheuj a smijo divers, a fà bon pro speré ch’a guerno, cambiand aspet, le virtù dont a fan duré ‘nt ij secoj le famije e ij pòpoj.

Luigi Einaudi

Dojan, agost dёl 1955.

(Tradussion da italian an piemontèis ёd Carlo Ellena)