Carlo Ellena/Carlo Giovanni Maria Denina

Artorn a la tàula

---

Carlo Giovanni Maria Denina (1731 – 1813)

A l’é pa facil parlé d’un pёrsonagi me col ch’im buto a dёscrive; ma la curiosità, la veuja ‘d savèj, ёd cognòsse e fé cognòsse am cissa a tenté l’imprèisa, bin savend ёd podèj antruché an quaj bàilo. Un pericol sèmper sla brova, dcò s’im ten-o mach al camp linguistich an Piemont, ch’a l’é già moto bin bondos, tutun a l’é pròpi la part pì ‘nteressanta.

I gionto dcò che pёr vàire motiv lё scrit a l’é contnù an costi pòchi feuj; un compendi essensial na frisa tribulà, stand ёl foson dёl material; n’àutr arzigh ch’a mё smija ch’a vaja vreman la pen-a ‘d core, ciamand ëscusa ‘d l’ancàpit ëd quaj bàilo.

As trata ‘d Carlo Denina (Arvél, 18 fёrvè 1731 – Paris, 5 ёd dzèmber 1813- Ël cognòm d’orìgin a l’era De Nina ), dit ёdcò “l’abà d’ Arvél”. Soa famija, ch’a l’era ‘d Vilaneuva ‘d Mondvì, a s’era trasferisse da doe generassion a Bagneul, anté ‘n Barba grand a l’era prevòst. A la mòrt ёd chiel-sì, la granda, ch’a l’era vìdoa, a sё spostava con ij fieuj an Arvél, anté ‘l pare ‘d Carlo a l’era vnù agent dёl faldàuli dёl pòst cont F.S. Roero mariand la damisela ‘d companìa dla contёssa mare.^[1]

• 1731 – Scond ëd quat fieuj, a nass an Arvél Carlo Denina. Ëd famija pa sgnora, mersì ai cont feudatari dёl pòst, ij Roero Trotti, a vagna na borsa dё studi al Colegi dle Provinse ‘d Turin.
• 1748-1753 – A studia al Colegi dle Provinse ‘d Turin e sempe ‘nsilì a frequenta la facoltà dj’Art Liberaj. Peui a sё spòsta al Colegi ‘d Pinareul anté a mostra, me magìster, Umanità e Retòrica, ma a ven campà fòra pёr avèj butà sù na comedia con sene satìriche ‘nsima ij gesuiti e ij secolar.
• 1760-63 – As trasferis a Turin e a mostra l’italian ai colegiant inglèis ёd l’Academia Real. Ansilì as ampegna ‘n studi literari e a pubblica Il discorso sopra le vicende della letteratura e apress un Saggio sulla letteratura italiana. A fonda ‘l periòdich Parlamento Ottaviano ma a stampa mach un numer pёr ёd ciacòt con l’ambient ёd la gesia roman-a.
• 1763-64 – Con un colegiant irlandèis a fà ‘l prim viagi an Italia; a và a Parma, Modena, Bologna, Firenze, Siena, Roma, Napoli, Venezia.
• 1769-70 – A publica ‘l prim volum ёd le Rivoluzioni d’Italia. L’euvra a l’ha ‘n bon ésit e a ven tradota an part an inglèis, n’alman e ‘n fransèis. Costa bon-a riussìa dёl lìber a-j fà vagné la nòmina a magìster d’eloquensa italian-a e lenga greca ‘nt l’Ateneo turinèis.
• 1776-77 – A studia e a scriv sensa sosta; a publica Bibliopea, o sia dell’arte di compor libri; na tratassion an sij rapòrt fra cultura, òm literà e podèj polìtich; a l’é dcò tradota n’alman.
• 1778 – La publicassion pa autorisà fòra dёl Piemont ёd la tratassion politica Dall’impiego della persone a-j costa ‘l dёscàpit dёl pòst ёd magìster pёr l’insegnament académich a Turin e l’esili; prima ant ёl seminari ‘d Vёrsèj, peui a Arvél.
• 1771-82 – Artornà a Turin a l’é nominà Diretor ёd l’òrdin ёd jё studi stòrich ёd l’Academia Real; antratant a pronta e a publica L’istoria letteraria della Grecia an quatr volum, tradota dcò an alman. Nen avend arseivù ‘n neuv incàrich, a aceta la propòsta dla vajanta Academia dle Siense ‘d Berlin e a ven nominà mèmber ёd l’Ordin ёd le Bele Létere, ‘ncaminand na bondosa produssion literaria.
• 1784 – A publica l’edission definitiva dёl Discorso sopra le vicende della letteratura, tradota an alman e fransèis. Ël libèr a l’é ‘l tentativ d’un confront tra le stòrie dle literature europenghe.
• 1789 - A publica l’Essai sur la vie et le règne de Fédéric II, roi de Prusse, euvra scrita me biografìa pr’antrodùe a j’Euvres posthumes ёd Federico II, Re ‘d Prussia.
• Arsèiv la nòmina ‘d canònich ёd Varsavia dal sovran polach Stanislao Augusto Poniatowski.
• 1790 – A publica la Prusse littéraire, anté, ant soa biografìa literària, a espon quaj giudissi pa vàire lòn su ‘d professor ёd l’ateneo turinèis e a l’é subit castijà: a Turin a l’è proibìa la vèndita.
• 1791-92 – La nòmina ‘d n’amis a cardinal a cissa ‘l Denina a artorné a Turin e scrive ‘l XXV capitol ёd le Rivoluzioni d’Italia dal titol L’Italia moderna ma nen arseivènd gnun incàrich ёd travaj, artorna a Berlin.
• 1803 – Ant la neuva situassion politica a publica, a la bon ora, l’euvra Dall’impiego delle persone ma ‘n na version diferenta da cola ‘d prima. Ant la neuva edission a pёrmeuv, an doe litre ‘d gionta final, l’usagi ‘d la lenga fransèisa ‘n Piemont, provinsa dl’Imperi. Bele ‘nt la prima, Dell’uso della lingua francese, che ‘nt la sconda, a-i è “la più radicale rinuncia all’italiano che sia stata scritta negli anni dell’occupazione francese dello Stato sabaudo”. Ël Denina afortìs ant la liura stòrica ch’a gropa ‘l Piemont a la Fransa e ‘n sij vantagi d’aparten-e a na koiné literaria ‘d prestis e d’àut livel europengh.
• 1792-1804 – Giumai stabilisse a Berlin, l’abà ‘d Revel, fongà ant ij sò studi ‘d glotologìa, an sla stòria dle lenghe, a buta ij fondament ‘d l’euvra Clef des Langues; un dij pì ‘mportant tratà lenghistìch dël setsent, anté a espon l’ideja ‘d na rèis comun-a për tute le lenghe europenghe. Soe ideje filo-fransèise a creo moto bin ëd batibeuj con j’italianist piemontèis cissà dal cont Napion e Prospero Balbo che arten-o la lenga italian-a pì ‘mportanta dcò sota l’aspet polìtich. Giumai bin afortì an Euròpa me vajant literà-lenghista, ‘l Denina a l’é ciamà a la Cort fransèisa.
• 1805 – Carlo Denina a l’é nominà da Talleyrand, bibliotecari privà da l’Imperador Napoleone Bonaparte.
• 1809 – A publica L’Istoria dell’Italia Occidentale an ses volum; n’euvra ch’a l’é nen àutr che la stòria dla monarchìa sabauda. Ij lìber, ch’a s’ispiro a la coltura napoleonica, a veulo fé capì la liura con ij teritòri subalpin e transalpin, dont l’anession dël 1802 a l’é storicament natural. L’archeujta as arvela na clamorosa fala.
• 1811 – A fà stampé ёl Saggio istorico critico sopra le ultime vicende della letteratura. Doi ani dòp a meuir a Paris a 82 agn.

An Italia, soe euvre dёsmentjà espress pёr pì che ‘n secol dai cacam ёd la cultura nostran-a, mach da pòch a son stàite gavà da la pòer ёd j’archivi, dёsquatand n’univers ёd savèj ёd gran valor stòrich e lenghistich. Moto bin apressià da l’àuta cultura europenga, an Italia, al contrari, soa euvra a l’era stàita considerà con dёspressi dai vàire cacam.

Pёrsonagi d’un talent strasordinari ma nen capì pёr ij sò studi tròp ёdnans ij temp; ant ёl lìber Vicende della letteratura a insist an na liura amportanta: che la “literatura” e le “tradission” a peulo pa esse separà da la lenghistica, ch’a l’é al contrari na part integranta. Na ques-cion che chiel a vёddìa slargà ant un ambient europengh; an particolar a rёsguard alle tradizioni francesi e tedesche.

N’agiut fondamental su Carlo Denina a l’é vnù mersì a n’important antёrvent oral dёl prof. G. Gasca Queirazza fàit ant un convegn su Denina tnù a Revel e dzortut al prof. Claudio Marazzini pёr ij sò vàire scrit e lìber moto bin detajà e ùtij a cognòsse da bin ёl pёrsonagi.

La Fransa, amisa-nemisa dёl Piemont da secoj, con la vnùa ‘d Napoleon e dòp vàire agn ёd guère e batibeuj rivolussionari, an sla fln dёl setsent ij sò esercit a j’ero decis a conquisté ‘l Piemont. Contra a s’ero butasse ‘nsem tre moviment: j’indipendent, ij giacobin e ij republican, ma tut a l’era stàit inutil e la dёsfàita definitiva a dasìa l’andi a l’armada napoleònica ch’a invadìa ‘l Piemont.

Possà dal podèj papal, da j’austrìach, dai fransèis e ij sò domini sbrindlà da lòte interne, re Carlo Emanuele IV a abdicava, lassand ij podèj a Napoleon e ‘l 9 dё dzèmber dёl 1798 a partìa pёr l’esili ‘n Sardegna con soa Cort. Antramentre ij fransèis, con la sitadela già ‘n soe man, a invadìo Turin.

J’invasor, ocupà la capital e ‘l Piemont, a formavo ‘n Govern provisòri sota ‘l comand dёl Diretòri fransièis, che peui a lo agregava a la Fransa. La réunion (parèj a ciamavo l’anession ij fransèis) a l’era ratificà ‘n manera definitiva ‘l 2 dё stèmber 1802. Ël Piemont unì a la Fransa a l’era dventà “La 27° Division militar dël Piemont”.

Antratant n’àutra bataja ma nen armà, a vnisìa apress a l’ocupassion. A l’era n’ancagnì debat important, fondamental për l’avnì; as duvìa decide se esse fransèis opura italian nen mach me sitadin, ma dcò me mare-lenga e a l’era pa ‘n problema da pòch, tut àutr.

La corent coltural nà a la fin dël setsent ch’a vorìa italianisé ‘l Piemont, a marciava ‘n slé pianà ‘d na veja tradission ch’a ‘rmontava al 1577 con na crija emanà da Emanuele Filiberto ‘d Savòia ch’a stabilìa ëd dovré l’italian ant ij tribunaj dёl Piemont.

Ant ёl fёrvè dёl 1799, ёl general Joubert, comandant le fòrse d’ocupassion ёd Turin da mach doi mèis, a l’avìa pressa ‘d conclude l’anession dёl Piemont a la Fransa conforma j’ordin ёd Napoleon; pёr lòn, lest, a butava ‘nsema ‘l Govern provisòri ch’a votava pёr l’anession a la Fransa.

Ël consens dàit dai vintesinch mèmber ch’a formavo ‘l Govern, a l’era stàit total ma moto bin tribulà; a lor-sì a l’avìo daje l’incàrich, pitòst grev, dë scrivi ‘n papé ch’a spieghèissa ij motiv ëd la sernia politica fàita. Lë scrit a duvìa esse, an quaj manera, na conferma dla parentela natural con la gent dël Piemont; ora frej d’oltralp. A l’era ciàira la volontà ‘d bogesse dcò sla ques-cion lenghistica.

Ël debàt politich ch’a l’era vnù fòra da sa ques-cion filo-fransèisa e anti-fransèisa, a l’era stàit moto bin ampli e ‘ntёrtojà pёr ёl dёsvilup ch’a l’avìa pià, ma frutos, pёrchè a surtìa da nё strèit sercc literari pёr pijé na fòrta mzura civil.

Pёr s-ciairì l’angavign ёd sa situassion s-ciodùa ‘n Piemont e pёr antrodùe l’argoment lenghistich, a bzògna artornè a l’armistissi ‘d Cherasch dёl 28 d’avril 1796, dont le clàuse a pèisavo moto bin an sёl Piemont e ‘n sla monarchìa pёr lё slontanament dёl re ant ёl 1798. A pijava sò pòst ёl Govern provisòri, ch’a l’era butà ‘nsema dal partì antimonàrchich e col dit “giacobin”, pa dacòrdi pёr j’ideje moto bin diferente: dal radicalism anarchìch pì ‘ndrera, ai moderà che, a la fin, a condividìo la politica dёl Diretòri ‘d Paris.

J’aventure leterari-lenghistiche dёl Denina, a la fin, a l’avìo portalo a stabilisse a Berlin (artornrà mai pì an Italia), ma a l’era bin anformà sla neuva situassion an Piemont a chiel propissia, vis-a-dì; l’esili dёl re e la réunion a la Fransa. I soma ant ёl 1803 e as pija l’arvangia tornand a publiché ‘l lìber Dall’impiego delle persone a Turin, soagnà da sò novod Arnaud.

Cost lìber, ch’a l’era stàit ёscrit vàire temp prima dёl perìod fransèis, ant ёl 1777 a l’avìa falo stampè a Firense schiviand la censura, da pòst ch’a l’era pa stàje acordà la publicassion an Piemont. Ël fàit ch’a l’era anfòtësne dla lege, a l’era stàit giudicà me ‘n crimèn, dzor tut da l’otus, ma potent ambient ëd la gesia ch’a l’era moto ben aversa a la propòsta ‘d riforme; un-a ‘d coste, moto bin greva, a l’era che gli ecclesiastici dovevano lavorare per vivere per non costituire una piaga sociale. A l’era stàit un bon rampin për gavèje l’incàrich universitari e condanelo a l’esili.

La neuva edission a l’avìa na gionta final: Dell’uso della lingua francese, dont l’autor a s’afortìs contra la lenga italian-a (coma già dit anans), motivand an manera ciàira costa soa sernia. An pì a scrivìa na litra al Prefet dël Dipartiment dël Po dandje dle drite ‘n sla manera dë scrive a la fransèisa ‘nt la scòla e ant l’educassion religiosa, con ël but che ‘l dialèt a vnèisa na sòrt ëd pont për mostré ‘l fransèis al pòpol.

Cost’assion direta a ‘n fonsionari publich a-j costrà ‘l sempitern ghignon ëd j’italianist piemontèis pì ancagnì, vis-a-dì: ël cont Galeani Napion, Prospero Balbo, ël cont Carlo Vidua e quajdun d’àutri mèmber ëd na classe cultural ch’a tnirà ‘antregh ij sò podèj dcò dòp la Restaurassion.

Dla gionta dla litra Dell’uso della lingua francese, ch’a-j era pa ‘nt la veja edission, a val la pen-a ‘d fé na letura pì ‘ncreusa.

Costa sòrt ëd dëscors ëscrìt, as dëstaca moto bin dai vàire tratà pì o meno mirà a dësfende l’usagi dla lenga italian-a: a son ëscrit fosonant e superficiaj për la pòca pràtica djë studi lenghistich, mirà dzortut a fesse bej dnans a la monarchìa sabàuda pitòst che dovré ‘l bon sens e dé na rason valévol an sla sernia dla lenga italian-a. Al contrari, ël Denina a dasìa preuva dla soa saviëssa ‘d glotòlogh mostrand con ëd rëscontr pistin, le rason e ij vantagi dla sernìa fransèisa.

A scriv ël Denina

"…cotesto cangiamento di lingua sarà molto più vantaggioso che nocevole. Passato che sia quel turbamento, quel disturbo che arrecar deve nel primo arrivo, io tengo per cosa certissima che i nostri nipoti scriveranno in francese più facilmente assai che i nostri antenati e contemporanei abbiano potuto fare scrivendo in italiano. Il nostro linguaggio piemontese è uno de’ dialetti d’Italia, non già un italiano o sia toscano corrotto, ma bensì un latino corrotto, misto di voci celtiche, gottiche o tedesche, come tutte le più colte, le più pulite lingue d’Europa; si è formato ne’ medesimi secoli in cui si formarono la lingua italiana comune, la francese, la spagnola, la portoghese. Diverse cagioni concorsero a formare il dialetto piemontese più somigliante all’idioma francese che il toscano. Nota è l’identità dell’antica origine, o almeno l’affinità delle due Gallie, Cisalpina e Transalpina, o per dir meglio de’ Subalpini orientali e occidentali; perciocché Subalpini sono egualmente gli abitanti delle rive della Duranza e del Rodano, che quelli delle rive dalla Stura e del Po; essendo gli uni e gli altri posti a pié dell’Alpi Sub Alpibus. Perciò sì gli uni che gli altri dovettero conservare molte voci della lingua celtica certamente comune ai Subalpini orientali che sono in Piemonte e ai Delfinesi e Provenzali che sono sulla faccia occidentale dell’Alpi Cozie e Marittime… …il linguaggio dei nostri Subalpini non solamente si ravvicinò al francese più che all’italiano o toscano, ma si può anche dire che fosse un linguaggio intermedio fra le due gran lingue… La pronuncia, o vogliam dire l’accento nostro, è assai più simile al francese che al toscano o al romano; e se in alcuni casi i nostri vocaboli ritennero le vocali e le consonanti toscane, in molte altre hanno preso il suono e la forma francese. Probabilmente prima che nella Gallia Transalpina si dicesse père, mère, frère, soeur, chaud, faux, saut, invece di padre, madre, frate, fratello e sorella, caldo, falso, salto e simili, i Cisalpini e più particolarmente i Subalpini cioè i Piemontesi, dicevano pare, mare, ovvero paire, maire, fraire, soeur, caud, fauss, saut, senza serrare il dittongo per dare all’ai il suono di è e al au il suono dell’o aperto.^[2]

Ant lë studi dla stòria lenghìstica piemontèisa, la cura dël Denina a s’era adressà a le variant dialetaj locaj, dont ël midem nòm ëd ròbe ‘d tuti, tipo: arnèis ëd la cusin-a, atrass ëd travaj, vestiari dle fomne e via fòrt, a cambia conforma ij divers leugh ch’a coesisto ‘nt ël midem teritòri; a l’é me na sòrta ‘d còdes, dont la rèis a l’é pa sicura, da pòst che la sëppa a l’é moto bin veja. Tut sòn, ch’a smija n’angavign, a lé nompà ‘mportant e a taja pa fòra ‘l dialèt, al contrari a lo ‘ntërsa s-ciass con la stòria dla lenga.

Da n’atenta letura, le smijanse ch’a ven-o fòra da le arserche dle particolarità fonétiche tra le variant locaj, as peul vëdde, ‘n manera ciàira, sia la costuma dël fransèis che cola dl’italian: i vëddoma ‘nt ël piemontèis ël cas ëd la ë dita “muta” ch’a jë smija al fransèis, antramentre a l’é italian-a la goerna dla s an scòla e studi, anté ‘l fransèis a l’ha école e étude, me na sòrt ëd dobia aplicassion.

Le particolarità, ij rëscontr an sle stratificassion stòriche, j’anàlisi an sj’èsit fonétich e le técniche tute neuve dovrà dal Denina, a mostro ‘n manera ciàira ch’as trata d’un lenghista che rispet ai sò colega a l’é ‘ndàit bin oltra ‘l sò temp.

Torna ‘n sla gionta final Dell’uso della lingua francese, a sotsignava la fatiga dë scrive an italian, che chiel arfudava për ij tròpi sinònim e ‘ncor pa dëspujà da toscanism e latinism ch’a creavo mach d’antrap ant lë scrive la pròsa ‘n manera giusta. Chiel a l’era convint che ‘l fransèis a fussa pì adat e ùtil për ël Piemont, per il quale, nella migliore delle ipotesi, egli sognava un destino simile a quello dell’Alsazia, con Torino analoga a Strasburgo in quanto a bilinguismo e capacità di mediazione fra due culture (là con la tedesca, qui tra l’italiana e la francese)3. Tut curt, a s-ciairava la Nassion e soa capital slansà ant na vision pì europenga.

Për maleur le idèje dël Denina, giumai distant dal Piemont, a l’avran pa séguit e con la Restaurassion (1815) e la scancelassion ëd minca marca fransèisa, a sparìo dcò le ideje pì neuve e avansà; a la fin tut artornava me prima.

Pòch temp dòp a pijava fòrsa, ant l’arserca ‘d conferme, ël proget lenghista italo-toscan me sclinta espression dë spìrit nassional. Cost moviment literari a s’era formasse sle pianà dël Napion, dël Balbo, dël Vidua (n’unitari anti-dialetal ancagnì) e portà anans da na strop ëd literà; quajdun parià, d’àutri meno. Sti-sì, pì che àutr, a j’ero da la part dël partì polìtich-nassionalista d’ideja monarchica.

Antratant quajdun as dasìa motobin da fé ant l’àmbit ëd la scòla.

Ant ël prim mes ëd l’eutsent un magìster ëd nòm Michele Ponza a mostrava d’esse ‘n bon travajeur e valid mediator fra la lenga italian-a e ‘l “dialèt” piemontèis con soa bondosa produssion popolar d’euvre për la scòla con gamàtiche, vocabolari, dissionari, lìber d’esercissi, scartari e vàire d’àutr ùtil a j’anlev ch’a parlavo ‘l dialèt për amprende l’italian.

Na produssion literaria che ant ij lustr ch’a son ëvnù dòp, a l’era stàita tnua ‘n pòch cont e dita‘d tono minore, da lë strop dij vàire cacam ch’a vardavo con dëspressi ‘l cet popolar ch’a parlava, a sente lor, ‘n lengage rozzo e monco.

Ël magìster Michele Ponza, n’òm pràtich e con ij pé bin piantà pёr tera, a l’era ‘d tut àutra ideja. Chiel, valènd-se ‘d la bondosa esperienza fàita ‘nt la scòla pùbblica, a l’avìa capì che ‘l dialèt a podìa esse me na sòrta ‘d pont vers l’italian; un passagi a pass curt pёr intré ant la neuva lenga. Vàire vòlte a l’avìa avù d’incòmod con j’ancagnì toscanist ant ёl rangé ‘d paròle piemontèise tradote ‘n manera sbalià.

L’armeja dij vàire italianist a l’era fàita da ‘d purist, literà dla fota, scritor, editor dё scartari, librèt e pubblicassion ёd minca sòrt; tuti a s’ero ancagnì fòrt ant l’impegn ёd l’italianisassion dij piemontèis e dj’italian pa ‘ncora italian. Ij pì scaudà a j’ero Napion, Balbo e Vidua; a jё stasìo dapress Ferdinando dal Pozzo, Bartolomeo Bona, A. Pagliese, ёl giacobin Ranza, Francia di Cella, ёl lessicògraf, Giacinto Carena, M. Cargnino, Oreste Raggi e Giuseppe Antonio Cerutti ch’a dovrava ‘ncora ‘l métod ёd Michele Ponza.

Pёr maleur ij mètod dёl Ponza a j’ero vej, a front ёd la volontà ‘d tuta s’armeja dё sganfé ij dialèt; a sta mira a dventava pressanta “ la ques-cion ёd la lenga”. An mèrit a j’era già fin-a chi a l’avìa prёvnù ij temp: Ferdinando dal Pozzo ant ёl 1833 a pubblicava a Paris un lìber ch’a l’avìa fàit moto bin discute, pёrchè a s’era ‘nfilàie ‘ntrames ёl Piano di un’associazione per tutta l’Italia avente per oggetto la diffusione della pura lingua italiana e la contemporanea soppressione de’ i dialetti che si parlano ne’ i vari paesi della penisola. «In un momento storico in cui l’unità politica dell’Italia sembrava impossibile da realizzare, gli pareva assolutamente irrinunciabile almeno una rigida unità linguistica ottenuta mediante la distruzione dei dialetti considerati: linguaggio rozzo e monco…triviali parlari…immondi steli».^[3]

«La bataja contra ij dialèt, fàita dzortut ‘n nòm a ‘d mire politiche, a l’era già nà prima che l’idèja ёd l’unità a pijeissa pé; dantorn ёl 1848 sa lòta a pijava moto bin pì fòrsa. Pòcapress an coj agn, na stampador ёd Lisandria a l’avìa butà ‘nsem ant na scartari ij Cenni intorno alla soppressione dei dialetti d’Ignazio Pansoya (o Pansoja me a scrivìa ‘l Bersezio) pubblicà pòch temp prima da l’autor an mach sinquanta còpie e ch’a giontava ‘nsema as Piano dёl Dal Pozzo, dcò le nòte ‘n sla lenga toscan-a-piemontèisa dl’Alfieri».

«Ant na scrìt d’Oreste Raggi, la lenga italian-a a l’era stimà na liura ‘mportanta pёr la nassionalità e a giudissi dl’autor, se as savìa pa, as pёrdìa lё “spìrit nassional”. Chiel-sì (ël Raggi) a

portava a model significativ ёl «popolo minuto degli operai e dei contadini» ch’a parlavo mach an dialèt a a j’ero sensa minca sentiment anvers la patria. Ël dialèt a ’ncomensava a esse sèmper pì soens un nemis da crasé, pa pёrchè a l’era n’antrap ant ël volèj mostré l’italian, ma pёrchè càusa ‘d dёsgregassion politica. A stà mira as podìa pa capì ‘s ghignon pёr ёl dialèt ch’as manifestava pròpi ‘nt ёl moment che i vàire antrap politich a j’ero considerà bele risòlt»5.

Ant l’ancagnìa furia unitaria dla cultura filo-monarchica dij cacam piemontèis e mach lor, a j’era l’ilusion ëd dëscancelé ant ij dialèt la veja stòria dle paròle. Dal bram a ‘l son pen-a prononsià, a la vos che a stanton a sercava comunansa; dal prim gëmm dij nassent, a le maman ch’a parlavo e a mostravo le antiche lenghe dël cheur, ch’a j’ero e a son la progenia dle lenghe naturaj: ij dialèt.

A l’é fàuss e pericolos l’arzigh ëd vorèj regolé conforma a ‘n pian o dësserne na cultura, na lenga, con diferense ‘d nobiltà, casta ò cens.

Miraco lor-sì për sotisa o për n’impossìbil volèj ëd part, a vorìo pa savèj o capì che cole veje paròle a lasso ‘nt ij sécoj ëd pianà ch’as peul pa sganfesse e a resto ant l’oralità natural ch’a nass con l’òm. Carlo Denina a l’avìa capilo da moto ben ëd temp. A l’é na fòrsa potenta ch’a uniss, pa ch’a divid; an realtà la lenga dita dël “popolin”, pura ant l’ansema dle vàire, neuve costume ch’a na ridùvo l’usagi e superand ant ël temp i mila ‘ntrap, ancor ancheuj a l’é viva e dësbandìa, antramentre che la lenga nassional, l’italian, bolvërsà da malacura e sotisa a viv un dramàtich arcal.

Carlo Denina, l’abà d’Arvél, piemontèis, italian, européngh; bin artrovà ‘n Piemont e an Italia. Chi lo sa, miraco soa sernia fransèisa a l’era pa tuta sbalià; ant le parentele transalpin-e e subalpin-e, pa mach lenghistiche, a l’avìa s-ciairà, un secol e mes prima, n’àutr avnì për ël Piemont.

Poirin, gené 2016

Carlo Ellena

Nòte

1. Dal “Dizionario Biografico degli italiani”- Volum 38 (1990) ёd Guido Fagioli Vercellone
2. Da “Piemonte e Italia” - Storia di un confronto linguistico – Claudio Marazzini – Centro studi piemontesi – Ca dë studi piemontèis - Torino 1984.
3. Da “Piemonte e Italia” - Storia di un confronto linguistico – Claudio Marazzini – Centro studi piemontesi – Ca dë studi piemontèis - Torino 1984.

Bibliografia

• “Dizionario Biografico degli italiani”- Volum 38 (1990) ёd Guido Fagioli Vercellone
• “Piemonte e Italia”- Storia di un confronto linguistico – Claudio Marazzini – Centro studi piemontesi - Ca dë studi piemontèis – Turin – 1984
• “Storia delle lingue e polemiche linguistiche”- Carlo Denina - Dai saggi berlinesi 1783-1804 – A cura ‘d Claudio Marazzini – Edission Dell’Orso – 1985
• “Autobiografia berlinese”- 1731-1792 – Carlo Denina – A cura ‘d Fabrizio Cicoria – Editor Pierluigi Lubrina – Bergamo 1990
• “Considerazioni di un italiano sull’Italia”- Carlo Denina – Introdussion e nòte a cura ‘d Vincenzo Sorella – Tradussion a cura ‘d Roberto Rossi Testa – 2005 - Nino Aragno Editor
• “Enciclopedia europea”- Garzanti – Volum IV – Prima edission 1977.