Carlo Ellena/Ѐl soldà Giovanni Poggio

Artorn

Ël soldà Giovanni Poggio

…onest popol!
sousten l’unità d’Italia
sempre guidà
da chi l’ha savula fé.
«Casa Savoia»...
Giovanni Poggio

Masio a l’é un ёd coj leugh piemontèis ùnich pёr ёl teren dru e generos; colin-e da vin robust e genit me soe gent. Ma cost cit pais a l’é dcò d’àutr. Ant la piassёtta dla Comun-a a-i é ‘n monument che a vardelo a smija ‘n pòch dròlo, visadì ch’a-j manca cheicòs. Ël lungh epitafi scurpì ‘n sёl basament a s-ciairis ёl bàilo e arvela che al mes bust anté a l’é pogià a-j manco ij brass. As trata dёl soldà Giovanni Poggio, artilié mudaja d’òr ёd la Campagna dёl 1860, conossù me: «L’òm sensa brass».

Ël monument a l’é euvra dlё scultor Attilio Gartman e l’epitafi, detà da Paolo Boselli, a no dis:

Giovanni Poggio
eroico artigliere
nelle guerre per l’Italia, in Crimea nel 1859, nel 1860,
compiendo prodigi di valore, prode fra i prodi del Re e di Garibaldi,
nell’espugnazione di Capua, propugnacolo borbonico, perdette ambo le braccia.
Onorato della medaglia d’oro, mostrò la serenità dei forti
e militare decoro nelle angustie della vita nobilmente povera
allietata e sorretta dalla consorte Camilla Fossati con vigilie, devota opera d’amore.
Nacque in Masio il 4 agosto 1830, morì in Torino il 5 dicembre 1910.
Questo ricordo a segno di gloria ad esempio di meravigliose gesta
vollero il popolo di Masio, amici, ammiratori.

A son paròle ch’a l’han un sentor épich e ‘ncheuj a peulo smijé na frisa pompose, pёrchè arciamo a ‘n Piemont stòricament giumai leugn, ma ‘nté ij valor moraj e ‘l fòrt sens ёd lё Stat dij sò òm, costumà al dur còdes dёl dover e dl’onor, a l’han contribuì a fissé ij termo pёr la formassion ёd l’Unità d’Italia.

Aranda ‘d Pero Mica, Enrico Toti, Salvo D’Acquisto e vàire d’àutri, dcò Giovanni Poggio a l’é un ёd costi òm e soa vita aventurosa a dà la mzura dj’imprèise ёd cost vajant soldà.

A l’é nòst dover arcordelo me militar e me òmo, chёrsù e forgià ‘nt ёl sen ёd cola strasordinaria famija ‘nté ch’a l’era chёrsù.

Giovanni Poggio a l’era nà ёl 4 d’agost dёl 1830 a Mas (Masio), un paisòt aranda la riva drita dёl Tane. A l’é stàit l’ultim ёd quat fieuj: Paolo, Carlo, Giuseppe e Giovanni, giusta chiel.

Sò pare Francesco, dcò chiel nà a Mas, a l’avìa avù pёr quaj temp la mansion ёd Sindich dёl pais ( Mas a l’è stàit dcò, la residensa estiva d’Urbano Rattazzi). Soa maman, Francesca Maria Guasco, a l’era nà a Soliere (Solero) e a fasìa part ёd na famija d’antica tradission patriòtica.

Dcò chila, fòrta d’ancreus sentiment patriòtich, ant j’ani moto bin tribulà dle cospirassion risorgimentaj, a l’era ‘mpegnasse a fond e a l’avìa nen tramblà a logé ‘n soa ca ‘l cospirador e màrtir lissandrin Andrea Vochieri.

Maria Guasco a l’era la seure ‘d Carlo Guasco, giovo magistrà liberal, convint difensor ёd n’Italia libera; amis ёd Silvio Pellico, ёd Breme, ёd Borsieri, ёd Giovanni Plana e dcò dё Stendhal, ch’a l’era stàit ambajà dal corage ‘d costa strasordinaria famija.

Ij fieuj ‘d Francesco e Francesca a j’ero pa da meno, tre a j’ero dabon ёd teste càude: Paolo, Giuseppe e Giovanni. Carlo a smijava ch’a fussa ‘l pì tranquil; a fasìa ‘l fonsionari dle ferovie dlё stat. Paolo, docent magìster, a s’era fasse prèive, ma sòn, ant ёl 1870, a l’era pa stàit d’antrap pёr alvé, prim fra tuj e con la còta da prèive, ‘l drapò italian an sla sima dёl palass ёd l’Università ‘d Turin, cissand jё student con paròle ‘d feu. Giuseppe, ant ёl 1848 a l’era scapà con Giovanni, ёl frel pì cit, pёr angagesse ‘nsema e combate, ma essend sti doi tròp giovo, a l’avìo armandaje torna a ca. Giuseppe, ch’a l’era geometra, apress, a l’avìa lassà sò travaj e a l’era partì pёr la Merica ‘n serca ‘d cas e ‘d fortun-a. A l’avìa fàit vàire mёsté, fin-a l’armator.

A l’era ‘rtornà ant ёl 1870, pёr torna’ndesne pòch temp dòp an Fransa a l’arserca ‘d neuve venture, ma a l’avìa pì nen dàit soe neuve e a s’era gnanca savusse che fin a l’avèissa fàit.

Giovanni a l’era stàit volontari ant la companìa Garibaldi fin-a ant ёl 1851 cand, a sò torn ёd leva, a l’era intrà ant l’esèrcit regolar e ‘ngagià ant ёl regiment artilié, me canonié dё sconda classe con ròl numer 2304. Ma già ‘n col midem ann a l’avìa mostrà sò temperament, meritand-se la promossion a canonié ‘d prima classe; giusta ‘n temp e parte ‘n guèra pёr la Crimea ant ёl Còrp dё spedission comandà dal General Alfonso Ferrero La Marmora.

Soldà vajant e sensa pàu, a l’era gavasla da le bombe e balòtole pёr peui arzighé ‘d meuire ‘d colera ant un let d’ospidal. Pёr un miràcol a l’era varì e ‘l tranta ёd magg 1856 l’Esèrcit a l’avìa mandalo ‘n congé.

An coi ani moto bin tribulà le guère as fasìo un-a dré dl’àutra e ‘l vinteses ёd mars dёl 1859 Giovanni a j’era stàit arciamà me artilié, restand an fòrsa fin-a a l’òndes dё dzèmber ёd l’an midem, cand a l’era stàit butà ‘n congé.

A ca a s’era fёrmasse pòch, pёrchè ‘l dòdes ёd mars dёl 1860 a l’era torna arciamà sota j’arme pёr la tersa vòlta e asignà a la 4° batarìa dёl 3° Regiment d’Artilierìa da piassa pёr pijé part a le campagne ‘d guèra che ant ёl 1860 a j’ero ‘n dёsvilup a tuta prima ant le Marche e l’Umbria e peui ant l’Italia meridional. Tut sòn fin-a a cand, dòp la capitolassion ёd la piassafòrt d’Ancona e la total diròta dl’Esèrcit franch-pontifical; l’Esercit piemontèis, al comand ёd Vittorio Emanuele II, a l’era ‘ndàit ёd corsa an agiut ai “Mille”, ij garibaldin angagià contra ij soldà dёl Borbon Francesco II. Coste trupe, bolvёrsà dai piemontèis, a j’ero stàite arcassà da Marsala a Calatafimi, peui a Palermo, Milazzo e Messina, la Calabria fin-a a Napoli, an sle rive dёl Volturno. Ambelessì Giovanni Poggio a l’avìa fàit vёdde ‘n vàire ocasion sò caràter goregn ёd soldà vajant, fin-a al compiment ёd soa sòrt malёgna.

Al prim d’otòber dёl 1860, Poggio as trovava me cap-pess dёl canon butà ‘n sla strà ch’a men-a ‘nvers la fortёssa ‘d Capua, ant un leugh moto bin espòst a le balòtole dij fusij borbònich. La bon-a sòrt a l’avìa vorsù che la placa ‘d metal ёd la corèja a fёrmèissa na bala d’un fusil nemis, che dё s’nò a l’avrìa centralo ferend-lo a mòrt. Me gnente a fussa a bogiava nen d’un pass da sò pòst, arfudand da sparè con soe artilierìe pontà sle trope borbòniche, ma ch’a l’avrìo colpì ‘d sicur na colòna garibaldin-a ‘mpegnà a batse sla curta dёstansa.

Ël vintesinch d’otòber as trovava con soa batarìa sota Sant’Angelo e nen podend esse precis con ij sò tir, a l’avìa ‘nsistù con fòrsa col Comand për sposté le artilierìe sla sima ‘d na colin-a pòch dёstanta. Costa maneuvra a l’avìa fàit an manera ‘d rangié ij tir, centrand giust le postassion nemise, portand parèj le trope borbòniche a na disastrosa dirota. Antratant a-j ëvnisìa dàita la midaja d’argent al valor militar. Ant un’àutra situassion moto bin tribulà, nen scotand n’ordin ëd sò Capitani Emilio Savio, a travërsava a nov ël fium Volturno për ëspié le batarìe nemise; le informassion dàite a l’artorn a l’avìo ‘ngagià ij nòsti a lassé ‘d corsa ‘l pòst përchè vnuit tròp arzigos.

Ël fàit tràgich ch’a l’avrìa strompalo për sempe ancapitava ël doi ëd novèmbèr dël 1860, cand a la matin, ancaminavo ij bombardament ëd Capua.

Ël Poggio a l’avìa l’ancombensa dёl pontament, ёd la distribussion ёd la pover e dle carie dij canon; antramentre ël nemis a martlava le postassion dij nòsti bombardand sensa rechie.

Vàire vòlte ‘l Poggio a l’era ‘ndàit, sota ‘l feu ncrosià dle artilierìe nemise, ‘n sla trassa ch’a l’era dzora soa batarìa për controlé ij tir, ma ‘l tenent Persi, ch’a l’era pitòst sagrinà për costi contròj arzigà , sota ‘l ranforsé dël feu nemis, a-j’antërdìa d’àutre surtìe. Ma ‘l Poggio a l’era rendusse cont che la situassion a s’era fasse greva e ij compagn antërdoà; antlora, nen scotand j’ordin, a montava ‘d corsa le scale anvers la trassa an criand:«Andova j’àutri a van pa, Poggio a và!». Na sen-a frapanta; chiel a l’era a mira dij tir nemis e bombe e balòtole a-j subiavo d’antorn; fin-a a cand na granada a-j rancava ‘l brass drit, e scasi sùbit n’àutr colp a-j strompava col mancin. Con j’ùltime fòrse a s’era rabastasse ‘n fond ёd la scala, peui a dròcava bele svenù. Lest a j’ero rivà j’agiut portand-lo a la sosta, ma peui, për maleur, a l’ospidal a l’avìo dovù strompéje ij brass dzora ij ghëmmo. A l’avìa sostnìe la testa la sgnora Jesse White Mario (vidoa d’Alberto Mario), infermera garibaldin-a e partisan-a scaudà për l’Unità d’Italia.

A l’avìa cudilo di e neuit a l’ospidal ëd Napoli la Marchesa Anna Pallavicino Trivulzio, fomna dël màrtir ëd lo Spielberg Giorgio Pallavicino Trivulzio. A l’era dcò ‘ndàit a trovelo ël Re Vittorio Emanuele II, che, con paròle ‘d circostansa a l’avìa daje la midaja d’òr al valor militar.

Artornà a Masio për arpijé le fòrse, dòp quaj temp as mariava con Camilla Fossati, ch’a conossìa da cand a l’era cita. N’union prolifica, tant, che da cost mariage a j’ero nà des fieuj. A s’era peui trasferisse a Turin, antè a l’avìa cognossù e frequentà Edmondo De Amicis ch’a l’avìa dedicaje ‘n bossèt an sla sua vita.

Giovanni Poggio a meuirìa d’otantani a Turin, ël di ‘d Santa Barbara e ij funeraj a j’ero stàit fàit a spèise dël Comun midem.

• La barëtta e ‘l corpèt ëd Giovanni Poggio a son goernà al Museo dl’Artilierìa ‘d Turin.
• Le sità ‘d Turin e l’Lissandria a l’han antitolaje doe strà.
• Pinareul a l’ha dedicaje la session dj’Artilié.
• Un lìber (scrit an fransèis) moto bin anteressant dël 1963 dla “Collection Stendhalienne” d’Albert Maquet antitolà “Deux amis italiens de Stendhal – Giovanni Plana et Carlo Guasco”, a conta pròpi ‘d Carlo Guasco, Avv. Sost. Procurator General dël Re a Turin, patriòta e carbonaro convint, frel ëd Francesca Maria Guasco, mare dël nòst Giovanni Poggio, dont soe imprèise a son memorià ant ël lìber.

Bibliografìa

• “Il soldato Poggio” d’Edmondo De Amicis.
• Tradussion an italian su “Epoche” n° 1 e n° 2 ëd l’ann 1963 dël lìber: “Deux amis italiens de Stendhal – Giovanni Plana et Carlo Guasco” – Editions du Grand Chêne – 1963 – Lausanne.
• “Il popolo d’Italia” dёl 1° gené dёl 1923.
• Gavà da la “Rivista di Storia, Arte, Archeologia della Provincia di Alessandria” dёl 1930 ‘d Lorenzo Mina su “Poggio Cav. Giovanni 1830 – 1910.