Carlo Ellena/Ël diav an piemontèis
| Tradussion an piemontèis dl'articol ëd Giuliano Gasca Queirazza, Il diavolo in piemontese: denominazioni, locuzioni, proverbi, che figura alle pp. 57-77 dell'opera dello stesso Giuliano Gasca Queirazza: Saggi minimi di storia del volgare piemontese (1970-2009), pubblicata dalla Casa editrice dell’Orso nel 2011 per cura di Alda Rossebastiano, Elena Papa e Daniela Cacia (ISBN 978-88-6274-246-7).
As trata ‘d n’arserca savanta, original e ùnica për la dëstendùa dj’argoment. |
|---|
Ël diav an piemontèis: denominassion, manere ‘d dì, proverbi
modifichéIj lèssich a stampa dël piemontèis e dle soe varietà locaj a-i dan na satìa testimoniansa për la prinsipal denominassion dlë spìrit dël mal. An cite, pa vàire significante svari grafiche, con quaj arbat (rifless) fonètich, i trovoma diao, diau, diav, diavo, diavu, diavol. La forma diavol as ancontra già ant ij moto bin vej Sermoni subalpini, anté as arfà na vinten-a ‘d vire.
A bin vëdde, për lòn ch’i podoma savèj, la midema arzultansa as treuva da lë scandaj an sël material cujì për j’atlant lenghìstich, me a compar da la carta 805 dl’AIS e daj cartlin ch’a conten-o ël rëscontr al quesì n. 2246 dël questionari dl’ALI.
Ël rësguard a l’uman l’é inmedià (diret), me atribut ëd përson-a grama, moto bin vasta.
D’àutre atribussion an fòrmole sintagmatiche o manere ‘d dì i lo vëddroma pì anans.
An paralel, a l’é a rësguard a la denominassion ëd le bes-cie ch’a pijo n’aspet mnassos o con ëd manere da fé pàu. Diavu a l’é ciamà an quaj leugh campagnin la «comëtta (cervo volante)», la bòja da le tremende mangiòjre, ch’as faràbola ch’a peusso adritura trancé ‘n dil; për àutre part as dis ëdcò diavu d-monta(g)na. Tutun, cost ëscond nòm, an gener, a l’é arferì, ant ij vocabolari a «l’allocco o barbagianni o cioch real (gufo reale)» che «…ëd neuit a fa na vos fòrta e ‘nsarìa da fé sgiaj a vàire gent», chiel a ven ëdcò ciamà diavo ‘d bosch.
Coj ch’a son ëd la midema rèis a son pitòst ëscars e pa vàire ‘mportant.
Ël diminutiv diavolet a l’é ciamà «masnà ch’as fërma pa e a procura sèmper dij dann; pì comun-a a l’é la forma diavolot, diavlot , ch’a veul dì, ‘n pì che svicc, ël “fiolòt farinel e vilan”».
An sens pròpi, con ton an tra ‘l seri e ‘l burlos, la trovoma dovrà da l’Isler ant la canson Delle qualità delle donne, str. 9, vv. 1 e 2-3; Ste lecoire da bardele / … veulo fè le santarele / e son pès ch’ij diavolòt; dal Calvo in Follie religiose, I, str. 53, v. 4; dal Brofferio in La gloria del Paradis, str. 13, v. 5, e in La ca granda, ossia, Una festa a ca del diau, str. 4, vv. 4-5, anté a son mostrà ‘me pagèt infernaj des diaulot dla ganssa / con guant d’ seda e braje d’ vlu.
Ant la variant dël pòst djavurot designa torna la «comëtta», an na mzura pì adata.
Diavolon a son ëd nossent «sòrt ëd sucrin ch’a pëssio, picant fin-a a l’ecess e press che tuj a la menta».
Diavlass «diavolaccio» a l’é dit për schergna.
Diavolaria, diaolaria, diavlaria arvela « ròba infernal, ‘me mascarìe, anciarm, euvre ‘nmascà, tut lòn ch’a men-a a l’art infernal,…malignità, gramissia…fastudi, ampacc nojos e tachign…argoment sutil, scusa, rampin».
Diavoleri, diaoleri, diavleri «trafen, bailam» a l’é dovrà soens ‘me fòrta esclamassion.
La locussion averbial a la diavola a l’é istess ‘me dì «buté mal» o pes che pes, a la garabìa, sensa fren, babilònia, dësdeuitarìa».
L’agetiv verbal andiavolà, andiavlà (e in-) «tut vast, canaja, ch’a l’ha ‘d diabòlich…» a corispond an tut a l’italian «indiavolato». Li indyavolà a son coj che ‘nt la passion, a patelo sensa pietà Gesù, ‘me as les ant la Lamentatio Domini ëd Cher, ch’a pòrta la data dël 1517.
Diabolic, diabolich (‘me la parenta forma averbial diabolicament) «satànich, infernal,…malegn, gram come l’afel» a evidensia, ant la conservassion ëd la b ëd l’étim, caràter ëd vos semidota.
A deuv, nopà, ël midem son fonètich amprëstà dal fransèis diablotin (con n’àutr ësvilup popolar giablotin) « pastilia, bonbon, boton ëd cicolata…», për quajdun ëdcò «carëssant djë sfojor». Ant ël prim significà i lesoma n’esempi ant na poesìa dl’Armita canavsan, stranòm ëd Giovanni Maria Regis: deme sì doi Diablotin / con doi onse d’ caramele / e una lira d’ bescotin e ‘me giablotin an na canson popolar, stampà dzora ‘n feuj volant, ch’a ‘ncamin-a Mi ‘m ciamo Giulia la cicolatera. La midema considerassion a val për diablemanfort ‘me nòm dàit a na «sòrt dë stòfa».
An sël pian dij midem valor, vis-a-di sinònim, o press che sinònim, a l’é fàcil signé demoni, an sens pròpi o ‘n sens figurà, ‘me «òm tremend, o ch’a l’é dësgagà a fé quaj còsa», con ij derivà ‘d la midema rèis, ‘me demonià, andemonià (e in-, ‘n-) «diabòlich, dëstornà, andiavlà» e «ch’a l’ha a còl ël demòni…anmascà…», an pràtica «anfurià…fòra dij feuj».
A dventa nopà euvra pa vàire sempia andé a dëscheurve ant ij vocabolari, ant lë strop ës-ciass ëd l’òrdin alfabétich, d’àutre denominassion, dovrà ‘l pì dle vire ant ël sercc famijar o ‘nt na ciciarada da piòla o giù da lì, magara mincatant ëdcò facessiose (combin con na frisa ‘d gena, përchè a peul ancapité che la sòrt ëd lë schers a comporta quaj arzigh) e sensa vorèj, con l’ideja ‘d fé pàu ai cit o a coj a la bon-a.
N’agiut për l’arserca, a l’é dàit dal prim dij lessicògraf, ch’a testimonia l’uso ant ël tard setsent, ël Pipin, che ant n’indicassion da ‘n somari, a cheuj set denominassion eufemistiche con la diciarassion «nòm dàit da nòstre fomne, dzortut da le bigòte, al Demòni, për nen ancalesse a ciamelo Diau». N’àutra lista d’ondes ëstranòm, con chèich arpetission e quaj gionte, an sla fin ëd l’eutsent a l’é dàita dal Viriglio; la pì longa ‘d dissèt an ordin alfabetich e ch’a buta ‘nsem tuti jë stranòm già dit, a l’é dël neuv Gribaudo, Seglie 1972-1975.
I vardroma pì bin costi ëstranòm un pr’un, ansema a coj tirà fòra da àutre sorgiss, sercand ëd trové le giuste conession e le possibij motivassion.
An pràtica i trovoma, an dëspart, ber-ber «as dis për rije ‘l diau, ël demòni». Mostrà ‘me onomatopéja, frisson ëd pàu o sombra mnassa.
Ëdcò berlich a l’é marcà ‘me stranòm dël diau (e an italian a l’ha motben smijansa con ciàira terminassion vocàlica –cche), ma ‘nsema a berloch «dacant a noi…a veulo dì an gener vos postisse rangià për ciamé ij demòni, dont as servo jë scamoteur, ij giuocolatori, ant ël gieugh ‘d man, an disend Për virtù d’ berlich e berloch i veui e comando ch… e a val, për virtù anmascà, veuj e comando che…». Ël Calvo a dòvra la fòrmola an A mëssé Edoard, str. 14, v. 7: për la virtù ‘d berlich opur ‘d bërlòch; ël Brofferio an La Prouvidensa, str. 6, vv. 5-6: s’i v’ajute nen un poch / per berlich o per berloch.
Moto ben pì dovrà arzulta bergnif, arportà da tuti ij lessicògraf ‘me «termo ch’a dan le bàile al diau, cand a parlo con ij cit…». A ven ëdcò dovrà ‘me termo facessios, cisseur, dal Calvo ant le Follie religiose: Speteve la paròla da Bergnif ?, III str. (147), v. 5, arpetù moto bin dal Brofferio in Me at d’ fede, str.7, v.7, peui an El vicari d’Modena (variante della 2° ed.): se bergnif l’a nen d’ travaj, str. 7, v. 7, e an La ca granda: A Bergnif j’era nà ‘n fieul, str.3, v. 3.
L’istessa sìlaba inissial, dont a esprim an merit na fòrsa moto bin espressiva, a l’ha bergiabao, che contut, për quajdun, a l’é mach për fé sbaruvé ij cit.
La midema fonsion a l’é marcà për barabao, anté as treuva arpijà ‘dcò la final, da tuj cognòssua, për babao; «termo ch’as dis a le masnà e ai gognin për feje pàu, e a val diavlëssa, diau…mostro…», anté as peul sente esplòde la baulada grignosa dël can.
Forma pì spantià a l’é barabio e an lingera variant barabicio, al qual as peul giontesse n’element arfòrsativ mnassos: barabio cotela, barabicio cotel.
Pa vàire gentila ma vuajanta, për na fomna bruta, a sarà l’espression a smia ‘l barabio.
N’àutra variant a l’é barabù, ch’a son-a na frisa con barsabù, che as avzin-a a Belsebù, ch’a l’é ‘n termo clàssich ëd moto bin veja rèis fenicia e pì cognossù ‘me testimoniansa evangélica.
L’inissial bar- arson-a an barachin e a an mérit ëd cost surnòm, is podoma ciamé se, an sël rapòrt semàntich con ël significà an géner dàit a la vos, ëd «piccolo ramino col coperchio», «…vaso di stagno o di rame o d’altro metallo, con manico metallico, curvato in semicerchio, girevole in due opposti occhiellini a uso di portar minestra o chicchessia d’altro» o sla relassion con baraca, che, dë dlà a ‘n fabricà o costrussion pa vàire lòn e pa sicura, «disoma ‘dcò ‘d minca ròba dëssamblà, bolversà, mal butà e ch’a và ‘n ruin-a» e «as dis l’istess a n’òn da pòch, bandaròla,…villiach».
Ber e bar arzulto donca, le gionte preferìe, da lòn ch’as peul vëdde për rason ëd fonsionalità espressiva.
Ël termo ciapin, che franch a stabilis ch’a l’é ël «fer da caval o da mul», a l’é moto bin dovrà ‘me secondaria diciarassion ëd «vos për rije, dovrà dal popolin, për satanàss, demòni, diau».
A ven da pensé ai pé da bes-cia ch’a son dàit a la image dël demòni, ma, da pòst che lor a son ël pì dle vire mostrà ‘me ij pé dël moton o dla crava, la lor frura a smija pa vàire chërdibil. Àutr riferiment d’arconossiment ofensiv a podrìa esse fàit al darera, për la ciape (natiche), ma a përsuad pa vàire. N’àutra suposission a podrìa esse an relassion al verb ciapé «prendere…acchiappare, dont ciapin a sarìa «quello che acchiappa (col ch’a ciapa)» o «…cerca di acchiappare (a serca ‘d ciapé». Ëdcò se lor a smijo ‘d dovré mai cost ëstranòm, n’arciam a-i podrìa esse ant ël vers dël Brofferio: j’è lì ‘l boja ch’m’ampica e ‘l diau ch’am ciapa in Dopia festa, str.15, v.6, e già nel Calvo ‘l diavo a-j ciapa e a-j pòrta via, in Follie religiose, I, str. 74, v.8.
Conform a n’atestassion verbal autorèvol ant la sfera ‘d Salussi, lë stranòm a l’avrìa na caraterìstica tendensa a la simpatìa: ciapin a sarìa ‘n diavlòt alegher, dròlo e magara ‘dcò servissièvol.
Forme ch’a jë smijo, con variant sufissiaj, che contut arporterio -in (ch’a l’é ‘n sufiss ch’a mostra col-lì ch’a fà l’assion: mercandin, ciavatin, sternighin) a ‘n valor ëd diminutiv a son; ciapet e ciapat, dzor pì ciaplot.
Nopà s-ciapin a buta un riferiment d’equivalensa «a person-a malàbil».
Na testimoniansa pijà pr’asar da n’òm d’otant’agn ëd Bosconero, an signala për col leugh canavzan barbaciaplot, përcepì për na sòrt ëd liura con ciapele, dont a ven dàit la significassion ëd «pentole», (an piemontèis: ramin-e, cassaròle, bronse).
An sla ligna dij compòst con barba, “zio” o comsëssìa surnòm ch’a unis a la famijarità na sòrt ëd rispet, a l’é barbataluch, che a chërde a un «ansiano» ëd Salussi a l’é ‘l «diau ch’a ghicia a la pòrta o ch’a stà dré dle pòrte».
Ant la serie a l’é da marché ‘dcò barbarustì, dont a smija ciàir al riferiment a la pa vàire agreàbil residensa ant la fornasa infernal. An La ca granda dël Brofferio str.2, v. 4, che ciape rustìe! a smija pitòst ch’as riferissa ai danà.
Ant la grossera përmission, che ‘l soget a smija ch’a peussa përmëtte, as sotantend na giustificassion, o almen na scusa le triviaj espression ëd bale avische «testicoli accesi» o «ardenti» e bale curte «…corti», coste peui, chi sa përchè?
Ëd sicura për ël visage afros a l’é vagnà e ancor con mzura, lë stranòm ‘l brut «il brutto». Bruta bestia, ch’as veul ten-e leugn o mandé via, na manera ch’artorna ‘n forme popolar d’orassion.
Un dj’aspet da animal, che ‘n gener a s’arcognòsso a col esse ma as veulo pa disse ‘n manera cèira, a lo fà ciamè ‘me col dij corn.
Nopà as dòvra na certa prudensa për coma ‘s bogio le indicassion pa vàire ciàire ‘d chiel-là «quello là» o col autr «quell’altro».
Pitòst dròla a l’é la costuma d’arcognòsse lë stranòm ëd formentin, ch’a l’é peui na vos bin definìa ant ij léssich ëd «grano saraceno,…grano nero di Tartaria».
Ël nòm dàit ëd berlicafojòt, vis-a-dì «ghiottone che lecca i tegami», a peul vorèj dì n’anvìa ch’a cognòss pa ‘d fren.
L’agetivassion ëd tentarin, «col-lì ch’a buta ‘n tentassion», as riferis a na cèira forma operativa.
Ant në spantiament ëd la tradission ch’a fa l’agn bisestil n’agn cha pòrta mal, as deuv, miraco, concadné lë stranòm bsest, che ant ij léssich as arfà «a uomo vale bisbetico,…bislacco, stravagante,…cioè un diavolo», ma ‘nt la grafìa besestr, a smija pròpi ch’as arfassa al tentator, ant la Farsa de Pero e Cheirina iugali…ëd Giovan Giorgio Alione, anté al v. 136 i lesoma…al è el besestr / chi tè adés qui vegnù tanter. Miraco mach «malanno» a l’é lòn ch’a veul dì për l’Isler ëd vèna ‘l bsest al fica nas! ant la canson dël Contrasto di uno, che, stimolato da un altro a levarsi di letto, non vuol levarsi, str. 14, v. 4, anté al midem a l’é augurà Va ale masche…«va alle streghe».
Lucio «dicesi scherzosamente per Lucifero, nome del maggior diavolo», Satan e Satanass, ‘me ‘l già ciamà Belsebù, an arpòrto a ‘d modej tradissionaj.
A resta da segnalé che la presensa dël diau an tra le figure nà ‘nt le carte da gieugh, a la fàit sauté fòra la manera ‘d ciamelo (denominassion) d’ël quindes da toroch, a motiv ëd la cifra ch’a corispond a la soa colocassion ant la serie dij numer.
An pì, da pòst che ant un-a dle tiradure a stampa pì spantià ‘n Piemont ëd le mideme carte, la figura dël demòni a l’é mostrà arvestìa, për convenienza o pudor, ëd na camisa e braje longhe, pròpi për ël color ëd coste-sì, ël diau a ven ciamà braie bleu e për l’àutra, ch’a l’é rossa, a fërnis, con bon-a pas ëd l’eroe nassional, d’esse ciamà Garibaldi.
Aranda a jë stranòm dzordit, dont as bogio an tra ‘l real e ‘d vire al mach figurà, a l’alusion, e a ‘l nen cièir, a deuvo esse tnue ‘n cont quaj vos, che dovrà moto bin ‘me esclamassion, a mostro la veuja dë schivié, stermand, con un tèrmen deviant, ël surnòm midem ch’a ven dit mach për la prima part. A l’é ‘n procediment bin cognossù, dont as treuvo ij rëscontr, an cost cas specìfich parèj ‘me an àutri, ‘dcò an àutre lenghe.
Për ël piemontèis, a part diamine ch’a l’ha moto bin d’italian (o cheicòs ëd latin, se a val la suposission dël ricors al tèrmen ëstòrich «domine»), e diavel, pen-a ciosionà, a-i son diane e diaschne «esclamassion plebea ‘d maravìa», « dita sotvos e ch’a serv ëd vire a fé vëdde sorprèisa, amirassion; as dòvro mincatant për schivjé ‘l termo diavol», e pròbabil, ëdcò dantar. Ant la farsa Il conte Pioletto an sla boca ‘d Rosëtta a l’é dianchne fala, at II, sen-a XIII, ansima a cola ‘d Piolèt diantre fala, at III, sen-a IX.
An realtà ‘l termo pròpi artorna ant ël dëscors ‘me «vos empitìa dovrà ‘nt le ‘nterogassion an manera bassa e amirativa; dov diao vasto? ma dove vai, dove diavolo ti cacci?».
L’anterogassion a peul esse direta o indireta. Na bzògna moto bin veja la trovoma ant la Comedia pastorale ‘d Bartolomeo Brayda ‘d Somariva, stampà a Turin ant ël 1556, anté ‘l «Vilan», sbefià dal «Cortisan», as ciama: Che diavo è zo ch’el m’à buttà…? Ant ël test dël setsent ‘d L’arpa discordata as les: guardè, che diavol de pressa…, v. 1627; n’àutra sitassion podoma tirela fòra da l’ Artaban bastonà dël Calvo: a ciama che diavo é lo ch’a fan…, v. 152. Semplificassion assè diferenta a mostro le canson dël Brofferio: coum diau sestu…?, La fougassa, str. 1, v. 6 (con variant an 1° e 3° ed.); me che diau elo / sto ciadel, sto rabadan…?, ivi, str. 11, vv. 1-2; Centro, malva, terss partì / che diau elo tut lolì?, in La ratojra, str. 8, v. 6; Che diau v’elo mai sautave / Reverendi, ant el servel…?, in Ai Gesuita d’Svissra, str. 1, vv. 1-2; Che diau astu per la scufia…?, in La rason, str. 5, v. 1; Che diau astu, o Carolina / da quaich temp ant el cupiss…?, in El cholera morbus, str. 1, vv. 1-2; Mi seu nen che diau a l’abio / da quaich temp certi fabioch, in Patriotism d’ Piassa Castel, str. 1, vv. 1-2; con d’ legi che gnun sa dov diau ai pesca, in L’ordinanssa, str. 3, v. 5.
An alternativa che diaschne d’ libertà l’è costa mia? dice «la vidoa ëd sinch marì» ant el monòlog ëd Silvio Balbis; con improvis, fint passagi al géner feminin Astu ‘ncora nen pro mnà / costa diascne d’ landnà? «it n’as pa ncor pro da mné cost diau ‘d tiritera?» a rëspond Toni ‘l durmion a coj che con ansistensa a lo arprocio për ch’a s’àussa tòst dal let; ant la canson ëd l’Isler che i l’oma già arcordà, str.8, vv. 3-4.
Ël termo artorna ëdcò an sens afermativ, ma con valor ridutiv: t’ na sagrinave un diav, in Me vestì, str. 6, v. 6 (variant) dël Brofferio; an corispondent: e ‘t fas mai un diaschni ‘bon, in L’ultimatum, str. 3, v. 4 dël midem.
Con n’àutr gir fòrt al termo, a ven dàit efet a ‘n valor ranforsà, dont «un bel baron» a ven esprimù con un diavo e mes, ‘me a costuma ‘l Brofferio: Riverensse un diav e mes, in Un neuv monument, str. 4, v.5; an costant afinità un diaschne e mes, ‘me l’Isler an I giovani innamorati, str. 4, v. 4: a contèine un diaschne e mès.
L’arlev a và anans fin-a a le manere ‘d dì figurà. Ël diau ‘d l’avarissia a dòvra la lesna: për bat-lo an manera àbil, da filon e con na frisa ‘d malissia, l’esortassion, adressà al Frà làich Agustin ant ël convent ëd Sant Agostin ëd Salusse, a l’é Rompi al diaschne la lesna; a-j lo dis torna Silvio Balbis ant ël sonèt dont anvita a la festa an ocassion ëd la «promossion ëd mè frel a la dignità ‘d Prior».
(Tradussion an piemontèis ëd Carlo Ellena)