Carlo Demichelis/Literatura Maturità

by Carlo Demichelis

←Literatura Formassion

Cita stòria dël Piemont e 'd soa lenga Carlo Demichelis

Literatura Nost Temp→

Cita stòria dël Piemont e 'd soa lenga

An sij document an Piemontèis

La lenga "madura" dël sécol XVII

Fin-a a la fin dël sécol XVI as peul parlé 'd lenga an formassion. A pate da le euvre dël '600 i podoma parlé 'd lenga piemontèisa completa e unificà su tut ël teritòri dla region. La produssion literària as fà pì consistenta, e as rend ëd pì cont d'esse l'espression ëd na nassion. Ancost sécol a nass ël "Tòni" che a l'é na composission poética satìrica, carateristica piemontèisa. Quatr ëd costi Tòni as treuvo ant la Bibliotéca Real ëd Turin e a son: "La canson ëd Madòna Luchin-a", "La canson dij dësbaucià", "La canson ëd la baleuria", "La canson dël tramué 'd San Michel". Soa amportansa a stà 'dcò ant ël fàit che a dëscrivo bin, e ant ij particolar, la vita 'd tuti ij dì dël tèmp, con soe costume. I arportoma un cit asagg ëd Tòni da La canson dij dësbaucià:

I veuj fé savèj stavòta / a tuta la gioventù / ch'as é fait na bela nòta / 'd soe tre prime virtù / 'd putagn e l'ostarìa / e lo gieu ch'i-j ven apress / a-j pòrta la ròba via / e l'onor ch'é peuj 'l pess. / Cand a van a bon-e ròbe / a n'vardo pa ant'andé......

E 'ncora n'àutr da Toni su Le batiaje d'un paisan, che a l'é nen fra coj ch'i l'oma dit prima:

Sentì ampò le gran batiaje / ch'a j'é staje vers Mongran, / un bel dì quand a l'é naje / una fia d'un paisan / Cost paisan a l'é 'n badòla / masoé dij frà Paolòt / la soa fomna a fà la dròla / ma për chial a l'é un somòt. ....

Ëdcò Carlo Emanuel I a scriv an piemontèis. A l'é sò 'l sonet dël 1613 "A l’é quel bufon dël frà" pòchi vers për pijé 'd torta un Vësco chre l' Duca 'd Mantoa a l'avìa mandàje për vëdde d'arzolve la costion dël Monfrà. Ant la Biblioteca Ambrosian-a 'd Milan as conserva na canson còmica scrita ant ël 1678 da un tal Prospero Toselli.

A l'é 'd cost sécol la composission poética "La pastorella (pastorale) semplice", tuta scrita an Piemontèis, che a l'ha coma sogét la nassita 'd Gesù Bambin.

A la fin dël sécol a-i riva n'amportant travaj teatral, pont ëd partensa dël teatro piemontèis, scrivù dal Marchèis Carlo Gianbatista Tana d'Entraque, con tìtol "Ël Cont Piolèt", che a oten sùbit un gran sucéss.

Ël Piemontèis ëd costi scrit a l'é 'l Piemontèis che i conossoma e parloma noi, al dì d'ancheuj, con bele che tute le régole 'd gramàtica e sintassi che a son dovrà adéss, contut che coste régole, an col moment a sio ancora nen stàite codificà an manera formal. La definission dla lenga piemontèisa a fà arferiment a la Lenga parlà an Piemont a parte dal 1600.

Ël '700 piemontèis

Prima 'd tut i consideroma che an cost sécol la lenga piemontèisa a dventa ogét dë studi e a nass la prima Gramàtica Piemontèisa, ant ël 1783, për ël travaj dël dotor (médich) ëd Cort Morissi Pipin (Maurizio Pipino). I l'oma già acenà al tentativ d' "ufissialisé" 'l Piemontèis, colegà con la nàssita 'd costa gramàtica. Ël Piemont a l'é afermàsse coma nassion e 'l Piemontèis a na dventa 'l mojen d'espression. Scrive e lese an piemontèis a l'é spantiasse, e donca as trata 'd codifiché sta lenga e soe régole. La gramàtica a l'é dedicà a "Soa Autëssa Real Maria Adelaide Clotilde Saveria ëd Fransa, principëssa 'd Piemont", che a l'avìa vorsù amparé 'l Piemontèis, dal moment che costa a l'era la lenga dovrà a Cort. I sagoma ancora che 'dcò ant ël 1788, mentre che as preparava 'l mariagi dël Duca d'Osta Vitòrio Emanuel con Maria Teresa, a la sposa a l'é stàit mostà 'l Piemontèis, coma na còsa necessària da conosse a Cort.

Ël Pipin a dis che 'l Piemontèis a peul pròpi bin compete con ël Fransèis e l'Italian, dal moment che a Cort a l'é sempe stàit dovrà për dëscute 'd tut, contut che le përson-e dla Cort a conosso bin ëdcò l'Italian e 'l Fransèis. Sempe da la stessa sors i sagoma che vàire Vësco a ancoragiavo sò pàrco a la predicassion an Piemontèis, ma nen ant le espression dialetàj locaj, che a smijavo grotolùe, dal moment che la lenga piemontèisa clàssica a l'avìa tute le caraterìstich për garantì 'l rispét dovù a la paròla 'd Dé, e ant l'istess temp a l'é l'ùnica che tuta la gent a capiss sensa dificoltà. Da sòn i derivoma che a coj temp a-i era, com adéss, na lenga clàssica comun-a a tut ël teritòri, e dle forme dialetaj coma variant locaj.

Ël Pipin a pensa che a sia ùtil, për chi a conoss nen d'àutre lenghe, savèj scrive e lese an manera giusta 'l Piemontèis, e che anzi, la scòla midema a peussa esse fàita an Piemontèis, për nen oblighé jë scolé a amparé n'àutra lenga, che për lor a l'é strangera, për amparé a les, scrive e conté. Soa corispondensa a l'é scrita an Piemontèis.

Sempe a sto propòsit Pipin a dis che la lenga dla Cort a l'é un Piemontèis ant na version rafinà e educà, che chièl a definiss Piemontèis Cortisan, mentre che la gent comun-a, ant le sità, a deuvra un lengagi manch lustr, con quàich diferensa nen ëd léssich ma 'd pronunsia, dit Piemontèis Volgar. Pipin a dëstingu ancora un Piemontèis Plebé, pì grotolù, parlà ant le bariere dle sità, un Piemontèis Provinsal e ancora un Piemontèis Contadin, tute manere diferente 'd parlé l'istessa lenga. Morissi Pipin, oltra che dla gramàtica, a l'é 'dcò autor d'un Vocabolari quadrilenghe (Piemontèis - Italian - Fransèis - Latin. I arcordoma che a coj temp le tesi 'd làurea as ëscrivìo an Latin) e 'd n'Antologìa piemontèisa. I giontoma ancora che la pronunsia dël Piemontèis Cortisan a l'é cola dla lenga dël dì d'ancheuj.

Për lòn ch'a rësguarda le euvre 'd literatura dël sécol, j'aveniment militar a dan sùbit ël ghëddo a la nàssita 'd componiment selebrativ. Un ëd costi, "L'arpa dëscordà" che as dis a sia stàit fàit da Fransesc Tarizzo, a lauda le imprèise dij Turinèis ant l'assedi dël 1706. D'àutri as arferisso a episòdi 'd guèra, sempe contra ij Fransèis, dla metà dël sécol. A l'é stàita famosa na canson che a conta dël Baron Gujelm ëd Leutrum, che al servissi dij Savòja a l'ha goernà e difendù Coni. Stranomà "Baron Litron" a la piemontèisa, a l'era tant bin vorsù, amirà e rëspetà da la gent për soa abilità, sò coragi, e soa fidelità a la càusa comun-a. La canson "Barlo Litron" a l'é stàita arpijà e rangià nen vaire ani fà da n'avosà Coral ëd Turin.

Për lòn ch'a rësguarda la literatura pì "ufissial", j'euvre pì amportante a son an poesìa e 'l prinsipal autor a l'é sens' àutr Padre Ignassi Isler, che a lassa un Cansonié 'd bin 54 composission che a l'han lë stil dij Tòni dël sécol prima (ognidùn-a con a-peu-pré 200 vers). L'autor, parco dla Crosëtta (S. Maria dle Grassie), che a coj temp a l'era un borgh fòra sità, grand conossidor dla gent sèmpia, a scriv ant na manera motobin davzin a la pòvra gent, a la gent comun-a.

Ël Cavajer Vitòrio Amedé Borrelli a scriv quàich "Sonet", quàich "Tòni" e fà dë studi gramaticaj.

L'ufissial dl'esèrcit Giusep Antònio Ignassi Avventura, sota 'l nòm ëd Ventura Cantiermetre a scriv Composission ëd sàtira social che a porto ij ferment rivolussionari che a comenso a spantiésse an col perìod.

Silvio Balbis, a l'é un religios ëd Coni, che a scriv con stil arcàdich, modest e piasos, a lassa quàich composission an vers.

A continoa a esse viva la Sacra Rapresentassion, che a arpìja ij sogét e ij personàgi 'd soe orìgin. Ancota 'd cost perìod a l'é un "Gelindo a la caban-a 'd Betlem, andova mach la pàrt ëd doi protagonista a l'é an Piemontèis. Dla fin dël sécol a son anvece "Ij sermon piemontèis dla Camminata", sot forma 'd diàlogh, con un che a parla Italian e un che a parla Piemontèis. Scrivù da Padre Giusep Màggia, a son na sòrt ëd test catechétich.

Ant l'ani 1777 a aparisso tre comédie, con quàich personagi che a parla italian e j'àutri personagi che a parlo piemontèis, e che a son: "Ël nodar onorà", "L'Adelasia", "Adelaide". L'autor a l'é un tal Pegemade, nen méj identificà.

N'àutr autor particolar e impetuos a l'é sicura, vers la fin dël sécol, Edoard Ignassi Calvo. ancagnì partisan dle idèje rivolussionarie che a ven-o da la Fransa, a scriv violente poesìe contra ij nòbij e 'l cléro, che a selebro la libertà dël Piemont. A l'é n'apassionà sostenidor dl'usagi dla lenga piemontèisa. Ël disangani provocà dal motobin gram domini fransèis an Piemont a lo pòrta a scrive le "Fàule Moraj", contra l' gram govern fransèis. An tuti e doi ij perìod as procura vàire nemis. A ven ancora arconossùa coma soa n'euvra teatral an Piemontèis: "Le ridìcole ilusion dl'ann IX".

An fin i l'oma ancora na canson anònima, scrita da un tal Sitadin C. C. dla tìtol "La bissa coppera për pòsta", sempe con tendensa giacobin-a.

A venta nen dësmentié, fra j'auror che a l'han scrivù an Piemontèis an cost sécol, Vitòrio Alfieri, che an Piemontèis a l'ha scrivù almanch "doi Sonet" e a tnisìa dë scartari andova a notava paròle e meud ëd dì piemontèis con le tradussion an Italian e Fransèis.

Si sota i arportoma quàich vers d'Isler, coma esempi, pijà da: Ël pais dla cocagna:

... S'i volì 'd ròba candìa / Andé antorn dle bussonà, / A l'é pà tabornarìa, / J'é da fene 'd linsolà; / A-i é pà nissun-e ronze, / Pijene pura dle carà / Con man nùa e j'euj sarà .....

Ancora quàich vers da un sonet ëd Borrelli:

Sent, amor bosaron, l'é temp 'd funila, / Rendme me cheur, tornme la mia rason / Romp sta caden-a, seurtme da 'n perzon / a l'é tròp strèita, i peuss pi nen sufrìla. / A tanti e tanti, i peuss contéje a mila, / it l'has mës-cià l'amèr con ij bombon / .......

E për finì, ëd Calvo, da Petission dij can a l'ecelensa Ministr dla poliss

......./ la passiensa a va bin fin a na mira / as seufr fin-a ch'as peul ma al fin dij fin / dis ël proverbi, a s-cianca chi tròp tira: / j'oma fàit nòstri cont e pensà bin / che për murì a pcit feu, rusià da l'ira / pés ch'ij s-ciav ant le man dij Tunisin, / a l'era méj vireje un pòch ij dent, / pòsto ch'un deuv murì, mur' content. / .......

Interferense piemontèise con l'Italian dël '700

Coma a l'era dësgià capità con ël Latin ant ël '400, paèj ëdcò l'Italian dël '700 che a ven dovrà an Piemont, a patiss na fòrta "angerensa" 'd termo dla lenga natural dla gent. Fin-a dai temp d'Emanuel Filiberto l'Italian a sostituiss ël Fransèis ant ij document ufissiaj, ma 'dcò an document ëd na serta "ufissialità", as treuvo motobin ëd paròle piemontèise, pen- pen-a italianisà.

Pr'esempi i tovoma, an quàich bilansi 'd Cà Savòja, la paròla "taboretti" për indiché ij "taboret", anvece che la paròla italian-a "sgabelli", ordinà për ël part dl'Argin-a (che a l'era pùblich).

N'autr esempi: ant ël contrat dël muliné 'd Beubi Pelis (ant l'an 1702), as dòvra la paròla "molinero" për dì giusta "muliné" anvece dla paròla italian-a "mugnaio". Ant l'istess contrat ël verb "meule" a ven traduvù an italian coma "moller" anvece che l'italian "macinare".

Teatro piemontèis fra la fin dël '700 e l'800

Ël teatro piemontèis ëd cost perìod a val quàich considerassion a part. I l'oma acenà a j'euvre 'd prima, a parte da "Ël Cont Piolet" e peui cole che a ven-o dòp coma "Ël nodar onorà", "Adelasia", "Adelaide", "Le ridìcole ilusion dl'ann IX", "L'Artaban bastonà" (costa i l'avìo nen nominàla. Fra la fin dël '700 e 'l prinsipi dl'800 a-i son ancora 'd travaj nen ecessionaj, ma sempe d'anteresse, e fra costi: "Fera 'd Moncalé" (ann 1784)," Sur Pomponi, osia 'l segretari 'd Comunità" (ann 1800), "Ël Cont Schizza" (ani 1806). Ël teatro popolar a l'é pitòst viv, e a pija motobin dal repertòri an Piemontèis, mentre 'l teatro "pì ampegnà e serios" (pitòst riservà a nòbij a gent dl'àuta borzoasìa, a buta na sena an manera istessa euvre italian-e e fransèise.

Ël vér teatro piemontèis, col che a l'ha sucess, as forma ant le prime desen-e d' ani dl'800. An cost perìod le idèje arsorgimentaj a anteresso mach na cita minoransa dj'àutri Italian, ma pët ij Piemontèis a l'é diferent. Ij Piemontèis d'ògni livél a vivo an soa pél la guèra con l'Àustria, la dërota 'd Novara e tute soe consegoense, e 'l problema dj'esilià an Piemont. La còsa a l'é sentìa e debarùa. An cost clima 'l teatro a dventa un fàit social. Na pìlia 'd cost neuv teatro a l'é sens'àutr Gioan Toselli. Chièl a capiss che la lenga italian-a, ant ël Piemont ëd coj temp, literària e declamatòria, a l'é mach d'anbreuj për n'espression natural e s-cëtta. e a përmëtt nen ëd porté an sena la vita real. Dòp un prinsìpi pitòst tribulà, andova a récita Giandoja con test bon-a part derivà dal Fransèis, a riva a avèj na companìa soa. Con costa a arpìja la tragedia 'd Pellico "Francesca da Rimini", a la rend pì "democràtica", campagnin-a e moderna. A-i na ven fòra na "Cichin-a 'd Moncalé", e a l'é un trionf. Ël Piemontèis a dëmostra parèj ëd podèj anterpreté ant l'ancreus minca sentiment grand ëd l'òmo, nen mach, ma 'dcò 'd rivé ambelelà andova la lenga italian-a a fa fatiga a rivé.

A ven-o peui "Margritin dle Violëtte, che a l'é 'ncora n'adatament an Piemontèis dla "Dame aux camelias" ëd Dumas, che a ven fàit da Federico Garelli, e "Guèra ò pas" comedia alegòrica arferìa a la situassion polìtica dël moment, e che pui a ven tradovùa an Italian e Fransèis. Ij travàj ëd Garelli a son na trantèn-a, e fra costi "La caban-a dël Re Galantòm", "Chi romp a paga", "Ël cioché dël vilagi".

N'àutr autor che a scriv tant a l'é Luis Pietracqua, con comédie d'angagi social che a cheujo l'ambient dj'ovrié, bin conossù da chièl, che a son nen apressià da tuti, e a cisso l'arsentiment ëd quàich ësgnor. Për nominéne quaidun-a: "Ël cotél", "La fija pòvra", "Ël fieul ëd gnun", "Spatuss e débit", "La miséria", "Un pòver parco", "Nòna Lussìa".

Giovan Zòppis, gasëttié e crìtich, a scriv na vintèn-a 'd comédie e fra coste "Marioma Clarin", "Se i fusso sgnor".

Vitòrio Bersezio a l'é restà an particolar avosà. An prinsipi a crìtica chi a scriv an Piemontèis, e a sosten la necessità 'd dovré l'Italian, ma peuj as ancòrz che pa potensa d'espression dël Piemontèis, an Piemont, as capiss, a l'é motobin pì granda dl'Italian. Fra sò travaj "La sedussion", "La beneficensa", "Un barba milionari", e col ch'a dventa 'l pì conossù: "Le misérie 'd monsù Travet". Ël sogét a cheuj ant ël viv la socetà turinèisa, le contradission e le delusion dël cit impiegà dl'aministrassion, dont ël travaj a l'é col che a fà fonsioné tut. An prinsìpi quaidun as ëscandalisa, an particolar ant l'ambient "da bin", ma peui a l'é un gran sucéss.

Vers la fin dël sécol a-i é na certa delusion a propòsit dl'unità d'Italia, che a pròvoca n'ampovriment dël Piemont e a pòrta vàire problema. La ven-a artìstica as ësmòrta, contut che 'dcò fra j'autor "pì cit" a nasso d'euvre d'un bon livél, coma: "Ij pìfer ëd montagna", "Ànime 'd pàota". Doi autor as buto an lus, macassìa, e a son: Amilcare Solferini e Alfonso Ferrero. Ël Solferini (dont ël vér nòm a l'é Vincens Actis), fra j'àutri travaj a scriv "Feu e fiame", "La fam", "La canaja", "La pél ëd l'ors". Ël Ferrero a scriv, fra l'àutr "La Regin-a d'un Ré". Artrovroma costi autor an literatura, për ij sò travaj poétich.

N'àutr travaj teatral che a colpiss motobin ël publich a l'é "Ij mal nutrì", un drama social ëd Mario Leoni, che a ven ëdcò traduvù an vàire lenghe. Ancora 'd Mario Leoni a son j'euvre "Ij baraba", "Le fomne brute", e vàire d'àutre. Ëdcò Mario Leoni a resta fra le pìlie dël teatro piemontèis.

Fra j'àutre euvre e autor i arcordoma 'ncora "Drolarìe" ëd Fulberto Alarini. An cost period a son present a Turin Vàire companìe teatràj e un bel nùmer d'ator motobin an gamba.

Jë scritor dl'800

Prima 'd tut, fra la fin dël '700 e 'l prinsipi dl'800 a contìnoa l'atività dë studi an sla lenga piemontèisa e la necessità 'd produve 'd vocabolari. La Rivolussion Fransèisa e la sucessiva ocupassion dël Piemont a pòrto 'l tentativ d'antroduve 'l Fransèis coma lenga corenta. Antlora a nass un vocabolari Piemontèis - Fransèis ëd Louis Capello. Fra jë studi an sël Piemontèis as fan noté coj ëd Carlo Denina. Chièl-sì a dis che se j'event ëstòrich a fusso stàit un pòch pì favorèivoj, ò se 'l Piemontèis a l'avèisa avù l'atension che as meritava a parte dal secol XV, a sarìa dventà na lenga "ilustr" con un rapòrt con l'Italian (ò con ël Fransèis) coma col che a-i é fra Spagneul e Portoghèis, opura fra Olandèis e Alman. Louis Capello a l'é dl'istessa idèja.

L'ocupassion fransèisa a pròvoca l'abandon dl'idèja, sostnùa da quaidun ( e fra costi 'l Pipino e 'l Calvo), ëd rende l'usagi dël Piemontèis pì "ufissial". Arlongh ël sécol a ven-o d'àutri dissionari coma: Casimiro Zalli (Piemontese - Italiano - Latino - Francese) ant ël 1830,col dël Cont Vitòrio 'd Sant Albino (Piemontèis - Italian, nìeuvra grandiosa) ant ël 1859, col ëd Giusep Gavuzzi (Piemontèis - Italian e Italian - Piemontèis) e ancora d'àutri, coma col dël Ponza. Peui ancora d'àutre gramàtiche.

A son vàire j'autor ëd cost sécol. As peulo dëstìngue trè perìod, dont ël prim a arsent dla rivolussion fransèisa e dle idèje neuve. A precéd l'època dl'Arzorgiment (fin-a al 1814 ël Piemont a l'é teritòri fransèis). An cost perìod as treuva na série d'ëscritor che quaidun a dis "minor" (për lòn che a rësgurda la literatura piemontèisa), che a scriv euvre an poesia e an pròsa coma: "Fàule Moraj an pròsa", "Dòra grossa a l'ambrunì", "Fàule Piemontèise", e vàire d'àutri travaj. Fra costi autor i arcordoma: Agostino Bosco, Chiaffredo Casale, Giuseppe Arnaud, Carlo Casalis, Giovanni Ignazio Pansoya, Enrico Bussolino, Vincenzo Andrea Peyron, e ancora d'àutri. I l'oma dit che as sento le neuve idèje e an efét ij borzoé e 'l pòpol a ven-o pì nen vist tant j'un contra j'àutri.

Lë scond perìod a l'é col dla literatura arzorgimental, che a cissa vers l'idèja 'd libertà për tuti ij pòpoj italian. Fra costi scritor ël Cont Cesare 'd Salussi, Cesare Balbo, Massimo D'Azeglio, che a lasso, an piemontèis, euvre d'ispirassion partiòtica. An cost perìod ij doi autor che sicura a son ij pì arpresentativ, a son Angelo Brofferio e Norberto Rosa. Brofferio a l'é dë spirit rivolussionari, democratich e republican. A l'é avocat e a ven ëdcò fàit deputà. A finiss an përzon dontrè vire a rason ëd soa iruènsa rivolussionària. An Piemontèis a scriv un gròss Cansonié Piemontèis andova as passa da la lìrica al sarcasm an sij cas dla vita, fin-a a la sàtira polìtica pitòst brusca. Norberto Rosa a l'é an sl'istess stil, ma un pòch pi tranquil. Chièl a l'é gasëttié e a pùblica soe poesìe për 18 ani, su Parmas Piemontèis, armanach ëd literatura e poesìa piemontèisa. A scriv ij doi poemet "Ij cativ médich" e "Don Chissiòt. Cant Prim".

Ël ters perìod a l'é col dòp l'unità d'Italia e as avert na dàita decadensa inissial, portà da la ridussion dë ròl ëd Turin e le costion che i l'oma vist. Ma peui a arpijo pé teatro, narativa e poesìa an piemontèis e a nasso vàire arviste literàrie an piemontèis. Fra coste quaidun-a a dura pòch, ma d'àutre a rest an pé për un bél péss.

Un grup d'ëscritor piemontèis a pùblica soe euvre an sl'arvista setimanal "Ël birichin". Fra costi Michél Fornelli, che a publica Rime piemontèise për ël popol, Luis Pietracqua, Giovan Casalegno, Oreste Fasolo (Carësse e sgrafignon), Giovan Gastaldi (Chitarade), e vàire dìàutri. A-i é peui na série d'autor che a podrìo esse dit "minor" për avèj scrivù pòca ròba, o magata ròba nen vàire lòn. Fra costi Steo Mina.

A la fin dël sécol e an prinsipi dël '900, as buto an bela evidensa ij doi autor che i l'oma dësgià vist për ël teatro. Amilcare Solferini (Vitòrio Actis), che oltra ij travaj teatraj a compon d'euvre literarie motobin ancreuse e soferte, coma "Mentre la tèra a gira", "Soris e smòrfie" e "Sonèt e rime", e d'àutr.

L'istessa soferensa as treuva ant l'euvra 'd Alfonso Ferrero, che oltra che për ël teatro a scriv an poesia e a pròsa. A l'é un contestador un pòch ëd tut. për la pròsa a scriv Basin vendù, e a compon l'archeuita 'd poesìe Létere a Mimì e àutre poesìe, che paréj ansema a ven publicà mach ant ël 1970. Për la narativa a venta ancora arcordé Carlo Bernardin Ferrero, fratél d'Alfonso, che a scriv romanz che a dëscrivo 'l mond dij meprisà, ëd chi a venta che as massa 'd travaj giusta për fé survive la famija, e che a ven possà da la miséria a situassion tràgiche. A scriv cun un realism crù. Sti romanz a son tuti dla fin dël sécol. I arcordoma "La cracia, romans dal ver" ; "Ij mòrt 'd fam, romans social" ; "La bassa russia, scene 'd Pòrta Palass" ; "'L delit 'd via dla Palma", e vàire d'àutri.

A la fin dël sécol (ann 1895), an Turin as publico ses arviste literàrie an piemontèis: "'L birichin", "Compare bonòm", "La birichin-a", "'L Falabrach", "La sartòira", "La sartoirëtta".

A resta mach pì da arcordé l'euvra 'd Albert Virgilio, che a l'ha scrivù poesìe ("Vita sgairà", e d'àutre), ël libret "Ij fransèis a Turin", ma pì che d'àutr a l'ha publicà d'arserche anteressante sla cita stòria tueinèisa e an sla lenga piemontèisa 'd fin dl'800, dont a l'ha esplorà tute abilità espressive.

Coma sòlit esempi arportoma quàich vers ëd Brofferio:

Varda che bianca lun-a, / varda che cel seren: / dun-a mia cara, dun-a / ven, Carolin-a, ven. / Una tranquila ariëtta / sent, a consola 'l cheur / Ven, ven su la barchëtta / dl'amor e dël boneur.......

E, ancora sò:

Destin bëcco fotù / 't l'has pròpi famla grisa / a s-ciòdme patanù / sot n'erbo al mèis dla bisa. / Dagià ch'a t'é vnù 'l tich / 'd sëmneme dzor un brich / përchè, crudél destin, / nen féme ravanin?.......

Coma ùltima còsa disoma che ij Valdèis, ant ël 1836, a l'han traduvù an Piemontèis ël Neuv Testament e ij Salm, për rendje comprensìbij a tuti,