Lessich Piemontèis

A esist na granda literatura su costi sogét, scrivùa da espert che a l'han stdià ant l'ancreus la costion. Për në studi serios as armanda donca sicura a ij sò travaj. Coste nòte a son riflession e constatassion përsonaj, cundìe da lòn che as peul amparé lesend quaicòs, anterpretà an manera përsonal da chi, për sò mesté a l'é costumà a coleghé càuse con efét e tiréne fòra 'd régole, costruve modéj, dëmostréne la validità e sperimenté le conclusion, ma an tut n'àutr camp. Chi a scriv a manca donca d'autut d'esperiensa an cost camp spessìfich, fàita n'ecession për lòn che as ampara (ò magara che as amparava) a scòla, analisà peui da na mira d'un métod sientìfich, ma sempe praticà ant un àutr camp. A podrìa vnijne fòra quaicòs ëd curios, con quàich ghëddo vàlid, ma fòrse ordinari për l'espert dël mesté. As trata donca d'osservassion da pijé coma personaj, su còse magara amprendùe mal, con quàich arpetission ëd còse già dite, con gnun-a intension ëd "mostré", butà a disposission ëd chi a l'àbia veuja 'd lesje.

Achit

Për Lenga Piemontèisa as antend la lenga che a l'é stabilisàsse e generalisàsse an Piemont ant ël '600, an sla rèis dël Piemontèis arcàich, che a l'era, probàbil, già parlà anviron a l'ann 1000 (primi segn) e dont i conossoma na prima, motobin corposa, espression scrita (Ij Sermon Subalpengh), che as piassa pòche desen-e d'ani dòp ël 1150. L'evolussion ëd costa lenga a peul esse seguìa ant jë scrit dij secoj che a ven-o dòp, e as treuva già bin struturà an prinsipi dël '300. La prima gramàtica scrita a l'é seurtìa ant ël 1783, ansema a un prim vocabolari. ant l'800 a-i son vàire d'àutri vocabolari e studi an sël Piemontèis, e peuj ancora 'd pì ant ël '900. A parte dal prim scrit che i l'oma dit, la literatura piemontèisa a l'é con costansa anrichìsse 'd neuve euvre, che a van da la narativa a la poesìa da la sagistica al teatro. A manco nen at aministrativ coma sentense, statuto e regolamènt. L'época dël pì gran svilup a comensa ant ël '700 e a continoa al dì d'ancheuj.

La lenga piemontèisa a aparten al grup ossidental dle lenghe neolatin-e, mentre l'Italian a aparten al grup orientàl. A càpita dle vire che chi ch'a scriv an lenga piemontèisa, për fortì costa distinsion a serca, fra ij sinònim ëd na paròla, col che a l'é pì diferent da la paròla corispondenta italian-a. Sòn a marca 'd sicur le diferense 'd léssich, ma la distinsion fra ij doi grup as basa an sij mecanism ëd derivassion dal Latin dle paròle, che a la fin a arzulto bastansa sìmij. Le diferense, dle vire cite, a mostro la diferenta apartenensa ai doi grup.

Parèj, pr'esempi, la paròla latin-a velum a l'ha prodovù an italian velo, che an Piemontèis as dis coefa. As trata 'd sicur ëd na diferensa gròssa, ma ... la paròla piemontèisa a ven da l'Arabo keifia, e sòn a veul nen dì che 'l Piemontèis a l'é na lenga neoàraba, e an pì la còsa a dis gnente su un diferent mecanism ëd derivassion dal Latin. Anvece la paròla latin-a formicam, che an Italian a dventa formica e an Piemontèis a dventa furmìa, ansema a j'àutre paròle dl'istess tipo, a dis che la consonant "C" dë stopura intervocal dla paròla latin-a as conserva ant la paròla italian-a e a tomba ant la paròla piemontèisa. Cost a l'é un dij critéri 'd distinsion fra ij doi grup, contut che le doe paròle a sio squasi istesse. Sì sota i vëddroma d'àutri dë sti critéri, parland dla rèis dle paròle piemontèise. Comsessìa le diferense a son nen mach lessicàj, ma 'dcò gramaticaj e sintàtiche. Coste diferense as noto a parte da la manéra 'd fé le negassion, ai përnòm përsonaj verbaj e anterogativ, fin-a a la diferenta manera 'd costruve la frase, a la posission diferenta dle partìcole përnominaj e al diferent usagi dle preposission ant ij complement, e 'dcò dij complement midem.

Diferente paròle për un concét sol

Dle vire a càpita 'd sente che quaidun a pensa a l'esistensa ëd vàire diferent Piemontèis coma dialet pì ò manch andipendent l'un da l'àutr. Mach parlà locaj e pa gnente 'd pì. Anvece tute coste manere 'd parlé a stan ant na sola strutura lenghistica che a l'é 'l Piemontèis, e a na produvo la richëssa. Sòn a càpita a tute le lenghe, parlà an manera diferenta da un pòst a n'àutr (a càpita 'dcò motobin fòrt an Italian). A sucedìa 'dcò an Latin, andova sopié as disìa claudicare (prima coniugassion), ma 'dcò claudere (seconda coniugazione), n'afé coma l'afann, l'arsaj, l'anvìa, an Latin a podìa disse anxietas, anxietatis, ma 'dcò angor, angoris, e ancora sollicitudo, sollicitudinis. Ëdcò sì a l'é probabil che ant ël lengagi parlà da quàich part as dovrèissa pitòst l'un ò l'àutr ëd costi "sinònim", e fòrse costa diversità a vnisìa da manere diferente 'd parlé an pòst diferent. Costi termo a j'ero macassia tuti part dla strutura lenghistica latin-a e, tuti ansema, a fasìo lòn che adess i ciamoma "Latin". Ëdcò 'l Piemontèis, coma tute le àutre lenghe, a l'ha sò "sinònim". La còsa a l'é nen mach limità ai vocàboj, ma a coata 'dcò la manera 'd costruve la frase, che dle vire a peul esse diferenta, ma tute ste manere a son part dla giusta strutura lenghistica e donca autorisà dai "codes" e "protocòj" dont le régole a definisso na lenga. I l'oma dit che sòn a suced ëdcò al Piemontèis, an particolar për lòn ch'a rësgoarda diferent nòm për l'istessa còsa. Antlora: la galin-a da quàich part (monfrà), as ciama 'dcò la galin-na la blëssa da quàich part (bielèis), as ciama 'dcò la blëtsa l'aqua da vàire part (squasi daspërtut) as ciama 'dcò l'eva ël cusòt as ciama parèj quàsi daspërtut, ma nen ant ël monfrà (gavà Ajan) andova a-j diso ël sicòt Fra le manére 'd dì e le metàfore, peui, a-i é mach da serne: L'arzultà 'd bela bèivua (pà d'aqua e gnanca d'eva) a peul esse (daspërtut) na sbòrgna, na cioca, na piomba, n'ambiavà Tute coste forme a son tute forme giuste piemontèise. As trata 'd "sinònim" che dle vire a son nen conossù giusta përchè i soma nen vàire costumà a lese e scrive an piemontèis, e përchè 'l Piemontèis i l'oma nen studialo a scòla (andova a l'é praticament "proibì").

Na curiosità

Le popolassion ëd lenga mare "Patois" dle valade alpin-e. a parlo coma sconda lenga mare (sensa mai avèjlo studià a scòla), motobin giust, ël Piemontèis Turinèis, nos prinsipal dla lenga piemontèisa. Peui a parlo Italian coma da decret e, ant la pì part dij cas, ëdcò 'l Fransèis. A son vàire le féste che paìs italian e fransèis a fan ansema, scambiandse le vìsite 'd massa dle popolassion. Sòn a ven ëdcò da quàich part, da cand le doe còste a j'ero Delfinà (e as peul ancora vëdde ant le veje cese ij liri, simboj dël Delfin, antarsià ant ël bòsch), opura a j'ero "Ducà 'd Savòja", ma pì che tut a ven dal fàit che, coma i l'oma dësgià dit e continuoma a arpete, le motagne a l'han sempe e mach dividù d'esercit e dë stat, ma mai la gent e le nassion, che a son unìe da la montàgna. An sle doe còste midem ij problema, midema la vita antorta a cioché fàit istess, midema la lenga mare (ma cola për decret a l'é diferenta, giusta për sotlinié che stat e nassion a coincido mai), sovens an sl'àutra còsta a-i stan fréj, cusin, novod e fia fòrt. Ògni confin sle montàgne, 'dcò se a l'é mach aministrativ, a l'é un confin sbalià. Chi a viv an pianura e 'd pianura fòrse sòn a lo sent nen (parèj coma chi a viv ëd retòrica e trionfalism), chi coma chi a scvriv a l'ha soe rèis an montagna, son a lo sent fòrt.

Léssich piemontèis

A na prima uciada a l'é sùbit evident che, coma média, le paròle piemontèise a conten-o manch fonéma 'd cole italian-e (vis-a-dì che a son pì curte). N'àutra particolarità dle paròle piemontèise a l'é che, sempe coma média, a-i é la tendensa a fé tombé le vocaj àton-e, e sòn a pòrta a grup ëd consonant che an Italian (e 'dcò an Fransèis) a son nen comun. Sòn a l'é an particolar acentuà dal fàit che an Piemontèis a-i é la vocal ë (e muta o semi-muta), che a esist nen an Italian (a smija a cola fransèisa ma a l'é dovrà an manera diferenta), e che sovens a pòrta l'acsan tònich dla paròla, contut che as senta squasi nen e che, an pì, sovens as treuva fra grup ëd consonant.

Paròle pì curte: Giusta quàich esempi: Latin: pediculus --> Italian: pidocchio --> Fransèis: pou --> Piemontèis: poj. Latin: feniculus --> Italian: finocchio --> Fransèis: fenouil --> Piemontèis: fnoj. Latin: pedem --> Italian: piede --> Fransèis --> pied -->Piemontèis: pé Latin: focus --> Italian: fuoco --> Fransèis --> feu -->Piemontèis: feu Sòn a l'é vèra 'dcò për vàire paròle che, an Piemontèis, a derivo nen an manera direta dal Latin: Latin: parvulus --> Italian: piccolo --> Fransèis: petit --> Piemontèis: cit. Italian: cavolo --> Piemontèis: còj.

Grup ëd consonant: Giusta quàich esempi 'dcò sì: pentnëtta ; a tornran ; i marcc-rai ; lvà Vardoma la sconda paròla "tornran", che an italian a corispond a torneranno. Rispét a litalian, an piemontèis a son drocà doe vocaj nen tòniche e un-a dle doe "n". La prima paròla, pentnëtta, e paròle coma chërse, a përmëtto 'd sotlinié, l'usagi 'l pì comun dla ë (e muta). Costa, 'd sòlit a preced na "vera" dobia consonant opura un grup ëd consonant, e, an barba a soa curtëssa, sovens a pòrta l'acsan tònich dla paròla (costa a l'é na paerticolarità tuta piemontèisa). I l'oma dit na "vera" dobia consonant përchè cc, gg, ss, nn, se a son nen precedùe da ë, a son mach sìmboj gràfich che a ìndico la giusta pronunsia 'd sempie c, g, s, n, com i vëddroma ant la session Grafìa e Fonologìa dël Piemontèis..

Consonant dobie Se i pijoma an considerassion le paròle piemontèise, fransèise e italian-e che a l'abio na radis comun-a latin-a, e che a l'abio prodovù, an Italian, paròle con na consonant dobia, i trovoma fra j'àutre, coste sì: Latin: noctem --> Italian: notte --> Fransèis: nuit --> Piemontèis: neuit. Latin: lactem --> Italian: latte --> Fransèis: lait --> Piemontèis: lait. Latin: factum --> Italian: fatto --> Fransèis: fait --> Piemontèis: fait. An general i podoma dì che a-i é na régola, nen rèida, 'd derivassion dal Latin che a dis che 'l grup CT fra vocaj dle paròle latin-e as trasforma an Italian an TT, mentre che tant an Fransèis coma an Piemontèis as trasforma an IT. An Fransèis e an Piemontèis, peui, le pronunsie a son diferente. Mentre 'l grup a l'é sors ëd dobia consonant an Italian, a 'l l'é nen an Piemontèis. Un mecanism che a jë smija a l'é col dël grup latin PT. Pr'esempi: Latin: septem ) --> Italian: sette --> Fransèis: sept --> Piemontèis: set. An cost cas a-i é 'dcò diferensa fra Fransèis e Piemontèis. N'àutra sors ëd consonant dobie an Italian a l'é dàita da le paròle che già an Latin a l'avìo consonant dobie. Coste paròle, an Piemontèis a perdo la dobia, coma: Latin: error --> Italian: errore --> Fransèis: erreur --> Piemontèis: eror. Latin: currere --> Italian: correre --> Fransèis: courir --> Piemontèis: core. An cost cas a-i é 'dcò diferensa fra Fransèis e Piemontèis, ma l'Fransèis dle vire a manten la dobia. La preposission latin-a AD a l'é motobin dovrà për derivé verb compòst (ad + verb prinsipal = verb compòst derivà, coma: ad + petere = adpetere e 'dcò ad + vocare = advocare e via fòrt). Për costi verb, e la paròle che a na derivo, an italian, se 'l verb prinsipal a comensa për consonant, costa as randobia, mentre a tomba la "d" dla preposission "ad". Parèj, dal supin advocatum an Italian as deriva avvocato, dal supin adpetitum an Italian as deriva appetito, e via fòrt. An costi cas ël Piemontèis a cancéla mach la "d" dla preposission "ad", ma a randobia nen la consonant ch'a ven dòp. Antlora i l'oma avocat, aptit, etc.

L'istess mecanism a s'aplica ai verb latin compòst da la preposission AB pì un verb prinsipal, e a le corispondente paròle derivà. Sì i podoma vëdde na particolarità dla grafìa piemontèisa. Ël Latin ab + solvere a dventa, an Italian assolvere andova la B ëd AB a ven eliminà e la S as randobia. An Fransèis la paròla a l'é absoudre andova la costrussion latin-a a ven nen cambià. An Piemontèis, la paròla a l'é scrita assolve andova, tut sùbit, as dirìa che a sia segoìa la costrussion italian-a. Sòn a l'é nen vèra. IAn efét la SS, an cost cas an Piemontèis, a l'é nen na vera dobia, ma un simbol gràfich che a indica na S sempia pronunsià sorda contut che a sia fra vocaj (vëdde Fonologìa e grafìa). Con tut sòn, se as osserva 'l vocabolari piemontèis, as treuvo paròle che a conten-o 'd vere consonant dobie. Caste però a l'han na particolarità: la consonant che a ven an efét pronunsià dobia a l'é sempe precedùa da la vocal ë che, contut che a sia pen-a acenà, a pòrta l'acsan tònich dla paròla. A l'é fàcil rendse cont che la consonant a l'é dobia për rason eufòniche. Donca, pr'esempi i l'oma fosëtta ; sënner ; sëbber ; Mëssa, e via fòrt.

D'àutre "régole ëd derivassion"

Com i l'oma già fàit prima, i doma sì 'd régole 'd derivassion (arpetoma 'dcò quaicòs) nen rèide, che a fan passé da le paròle latin-e a cole piemontèise, an presensa 'd particolàr grup ëd litre. I l'oma vist sì dzora le paròle latin-e che a conten-o 'l grup CT, che an Piemontèis e Fransèis a dventa IT e an Italian TT.

Sì i giontoma giusta n'àutr paire d'esempi: Latin: tectum --> Italian: tetto --> Piemontèis: tèit. Latin: unctum --> Italian: unto --> Piemontèis: óit. I l'oma 'dcò vist le paròle latin-e che a conten-o 'l grup PT che an Piemontèis as arduv a T mentre an Italian a dventa TT. Vardoma adéss le paròle latin-e che a conten-o 'l grup CL: Latin: clavis --> Italian: chiave --> Fransèis: clef --> Piemontèis ciav. Latin: clamare --> Italian: chiamare --> Fransèis: (paròla derivà) clameur (an Fransèis "ciamé" a l'é "appeler") --> Piemontèis: ciamé. Latin: ecclesia --> Italian: chiesa --> Fransèis: eglise --> Piemontèis: césa. Latin: clarus --> Italian: chiaro --> Fransèis: clair -> Piemontèis: ciair. e cole che a conten-o 'l grup GL: Latin: glanda --> Italian: ghianda --> Fransèis: glande --> Piemontèis: gianda . Latin: glacies --> Italian: ghiaccio --> Fransèis: glace --> Piemontèis: giassa. Coste règola a diso che ij grup latin CL, GL, an Italian a dvento c, g, guturaj, perdend la l, an Fransèis a cambio nen, an Piemontèis a dvento c, g, palataj, perdend la l. Për na definission pì bon-a dij son ëd coste paròle vëdde "Fonologìa e Grafìa". N'àautra régola, dl'istess tipo, a dis che ij grup latin ci, ce, gi, ge, a tiro a resté an Italian, mentre an Piemontèis a ven-o assibilà e a dvento s, z. An Fransèis a tiro a resté ant la scritura, ma 'd sòlit a ven-o pronunsià coma an Piemontèis, o an manera che a jë smija motobin. Pr'esempi: Latin: legere --> Italian: leggere --> Fransèis: lire --> Piemontèis: lese. Latin: regere --> Italian: reggere --> Fransèis: regir --> Piemontèis: rese. Latin: cera--> Italian: cera --> Fransèis: cire --> Piemontèis: sira (ël Fransèis a l'ha pron. quàai istessa a la paròla Piemontèisa). Latin: gingivia --> Italian: gengiva --> Fransèis: gencive -> Piemontèis: zanziva. N'àutra régola 'd derivassion andova Piemontèis e Fransèis a son diferent da l'Italian as arferiss al grup fàit da L + consonant, (pì che tut LT,). An Italian ël grup as manten, mentre an Piemontèis la L a ven ëd sòlit vocalisà: Latin: altum --> Italian: alto --> Piemontèis: àut. Latin: saltum --> Italian: salto --> Piemontèis: sàut. Latin: dulcem --> Italian: dolce --> Piemontèis: doss. An Piemontèis ij son italian "fricativ" sci, sce, gli, gle, a esisto nen, e a ven-o sostituì dai son s e j (vëdde Fonologìa). La litra "j" peui, as treuva motobin sovent andova, ant le corispondente paròle fransèise a-i é la "l-mouillé", con l'istessa pronunsia. Parèj i l'oma: Italian: scivolare --> Piemontèissghié Italian: scienza --> Piemontèis siensa Italian: maglia --> Piemontèis maja (i notoma la l-mouillé dël Fransèis maille). Da ùltim, an Piemontèis a esisto nen ij son italian dla z, che a son sostituì da la s dossa, ò sonòra .

Sudivision dle lenghe neolatin-e

I l'oma acenà a l'esistensa 'd lenghe neolatin-e ossidentaj e lenghe neolatin-e orientaj. Le régole për assegnè na lenga a un dij doi grup (cola che a-i diso Lej ëd Wartburg), aplicà al Piemontèis a lo classifico coma lenga neolatin-a ossidental, mentre, aplicà a l'Italian a lo classifico coma lenga neolatin-a oriental.

Già quàich part ëd lòn ch'i l'oma vist a fà part ëd coste règole, che as arferisso a le trasformassion che 'l Latin a l'ha avù e nen a l'influensa d'àutre lenghe. N'autr ctireri a l'é la modificassion dle paròle latin-e che a conten-o le consonant C, T, P "oclusìve" fra vocaj. Coste, ant le lenghe dël grup oriental, ëd sòlit as manten-o, mentre a ven-o eliminà ò vocalisà ant ij lengagi dël grup ossidental.

Pr'esempi: Latin: aprilem --> Italian: aprile --> Fransèis: avril --> Piemontèis: avril. Latin: apiculam --> Italian: ape --> Fransèis: abeille --> Piemontèis: avija. Latin: cicadam --> Italian: cicala --> Fransèis: cigale --> Piemontèis: siala. Latin: amicam --> Italian: amica --> Fransèis: amie --> Piemontèis: amìa. Latin: digitalem --> Italian: ditale --> Fransèis: dé --> Piemontèis: dial. Latin: formicam --> Italian: formica --> Fransèis: fourmì --> Piemontèis: furmìa. Latin: rotam --> Italian: ruota --> Fransèis: roue --> Piemontèis: roa. Latin: focum --> Italian: fuoco --> Fransèis: feu --> Piemontèis: feu.

Ancora n'àutr criteri a l'é dàit dal fàit che la final an s dle paròle latin-e a spariss d'autut ant ël grup oriental, mentre as manten almanch an part ant ël grup ossidental. Costa s final a esist nen an Italian, mentre an Piemontèis a l'é mantnùa an vàire cas, dont i arportoma quàich esempi: + Sconda përson-a singolar ëd tuti ij verb al futur sempi: Latin: laudabis --> Italian: loderai --> Piemontèis: it laudras + Sconda përson-a singolar dël present indicativ dj'ausiliar e 'd quàich verb iregolar: Latin: tu es --> Italian: tu sei --> Piemontèis: it ses. Latin: tu habes --> Italian: tu hai --> Piemontèis: it l'has. Latin: tu facis --> Italian: tu fai --> Piemontèis: it fas. + Sconda përson-a singolar, sempe, con ij përnòm përsonaj anterogativ (vëdde Gramàtica): Italian: cosa facevi? --> Piemontèis: còs fasies-to? Italian: cosa faresti? --> Piemontèis: còs fariës-to? Italian: cosa vuoi? --> Piemontèis: còs veus-to? + La sconda përson-a singolar ëd tuti ij verb an tuti ij temp e meud a peul an manera giusta, gionté na "s", e donca i l'oma: Latin: tu is --> Italian: tu vai --> Piemontèis: it vade, ma anche it vades. Latin: tu laudas --> Italian: tu lodi --> Piemontèis: ti it làude, ma anche ti it làudes. Latin: tu laudabas ---> Italian: tu lodavi ---> Piemontèis: ti it laudaves Ant le zone dël Salussèis e Pignareulèis costa a l'é la manera comun-a 'd fé la sconda përson-a singolar dij verb. + E ancora an d'àutri cas. A-i son nen mach coste régole e quaicòs i l'oma vist a propòsit dle régole 'd derivassion. Vëddroma dòp le diferense coma Gramàtica e Sintassi. Adess i doma n'uciada a la composission dël Lessich dël Piemontèis.

Paròle derivà dal Latin

La part la pì granda dle paròle piemontèise a deriva dal Latin, ma nen tute an manera direta. Na bon-a part ëd coste paròle a deriva, an efét, da paròle fransèise (galiche, burgunde, provensaj, sabaude, etc.) che a soa vira a derivo dal Latin. D'àutre a son passà da l'Italian e da sò dialet, opura travers lë Spagneul. As dëstinguo vàire grup ëd paròle che a derivo dal Latin, che i vardoma sì sota con un pòch d'órdin:

Paròle latin-e condividùe con l'Italian

As trata 'd paròle latin-e che a son nen stàite modificà, e che a son restà tant an Piemontèis coma an Italian. Për coste paròle sovens ël Piemontèis a l'ha 'd sinònim d'àutra derivassion. Esempi: Latin: aquila --> Italian: aquila --> Piemontèis: aquila, ma 'dcò: òja, aghìa. Latin: memoria --> Italian: memoria --> Piemontèis: memòria. Latin: bestia --> Italian: bestia --> Piemontèis: bestia.ma 'dcò: bès-cia.

Paròle latin-e dël Piemontèis, che a son stàite modificà an Italian As trata 'd paròle latin-e che an Piemontèis a son nen stàite modificà (magara mach almanch për la pronunsia, dal moment che a venta ten-e present la Fonologìa piemontèisa e la giusta pronunsia dla litra "o"), mentre an Italian a l'han avù 'd variassion. Esempi Latin: aqua --> Italian: acqua --> Piemontèis: aqua ma 'dcò eva. Latin: vidua --> Italian: vedova --> Piemontèis: vidoa (pronunsià pròpi coma ël Latin "vidua" ). Latin: magister --> Italian: maestro --> Piemontèis: magister. Latin: miser --> Italian: misero --> Piemontèis: mìser. Latin: culpa --> Italian: colpa --> Piemontèis: colpa (pronunsià pròpi coma ël Latin "culpa" ).

Parole latin-e modificà an Piemontèis (radis dle paròle latin-e)

A son paròle latin-e modificà second lë stil piemontèis. La paròla a l'é la radis ëd cola latin-a, mentre la desinensa a l'é stàita scancelà. Arferendse a l'acusativ latin, i arportoma costi esempi, andova a val l'osservassion che i l'oma fàit prima a propòsit ëd pronunsia: Latin: can-em --> Italian: cane --> Piemontèis: can. Latin: pan-em --> Italian: pane --> Piemontèis: pan. Latin: fen-um --> Italian: fieno --> Piemontèis: fen. Latin: vulp-em --> Italian: volpe --> Piemontèis: volp (pronunsià pròpi coma ël Latin "vulp-"). Latin: urs-um --> Italian: orso --> Piemontèis: ors (pronunsià pròpi coma ël Latin "urs-"). A fan ancora part d'ësto grup quàich paròla andova la radis latin-a a l'é 'ncora stàita scursà, second lë stil piemontèis già vist. Esempi: Latin: ped-em --> Italian: piede --> Piemontèis: pé. Latin: prat-um --> Italian: prato --> Piemontèis: prà.

Radis latin-e pì modificà an Piemontèis

Vàire paròle latin-e a l'han avù, an Piemontèis modìfiche ant la radis che a fan noté le règole 'd derivassion che i l'oma vist. Dle vire ste modìfiche a son nen vàire gròsse, dle vire a son pì marcà. Për ël prim cas (modìfiche cite) i doma costi esempi:

Latin: arbor --> Piemontèis: erbo (Italian: albero). Latin: currere --> Piemontèis: core (pronunsià coma 'n eventual Latin "cure") --> (Italian: correre). Latin: radicem --> Piemontèis: radis (ma 'dcò: reis) --> (Italian: radice). Për lë scond cas (modìfiche gròsse) i doma costi esempi: Latin: caligarium --> Piemontèis: calié --> (Italian: calzolaio). Latin: frictare --> Piemontèis: fërté --> (Italian: sfregare). Latin: digitum --> Piemontèis: dil --> (Italian: dito). Latin: exclaudere --> Piemontèis: s-ciòde --> (Italian: schiudersi). Latin: pediculum --> Piemontèis: poj --> (Italian: pidocchio). Latin: celloriam --> Piemontèis: slòira --> (Italian: aratro). An cost grup a-i son paròle che an Piemontèis e an Italian a son motobin diferente, contut che a derivo da l'istessa paròla latin-a, dal moment che a son stàite derivà con régole diferente.

Paròle davzin-e al Fransèis

Për chi a l'é nen Piemontèis, ël Piemontèis a son-a bastansa davzin al Fransèis. Sicura che a-i é n'influensa fransèisa che a ven da rason stòriche e geogràfiche: Turin a l'é stàita la capital ëd në stat che a stasìa an sle doe còste dj'Alp, ël Fransèis, magara për pòch, a l'é stàit la lenga ufissial dlë stat. An ògni meud l'influensa a l'é limità al Léssich, bin pòch a la Sintàssi e nèn a la Gramàtica.

Paròle dal Fransèis ò condividùe con ël Fransèis

Dal Fransèis a rivo 'd sicur le vocaj piemontèise "u" e "eu", ma nen tute le paròle istesse ò che a së smìjo a rivo dabon dal Fransèis, dal moment che vàire a son sicura ëd derivassion autònoma, con n'arzultà identich ò quàsi. Dle paròle che a derivo da Oltralp quaidun-a a l'é stàita modificà motobin an Piemontèis, d'àutre manch. Esempi:

Fransèis: crayon --> Piemontèis: crajon --> Italian: matita. Fransèis: travail --> Piemontèis: travaj --> Italian: lavoro. Fransèis: travailler (lavorare) --> Piemontèis: travajé --> Italian: matita. Fransèis: soigner --> Piemontèis: soagné --> Italian: curare. Fransèis: à la plus vite --> Piemontèis: a la pluvit --> Italian: velocemente, senza cura. Fransèis: berger --> Piemontèis: bërgé --> Italian: pastore. Fransèis: félure --> Piemontèis: filura --> Italian: fessura. Fransèis: dommage --> Piemontèis: darmagi --> Italian: peccato -disapponto. Fransèis: rejouissance --> Piemontèis: argioissansa --> Italian: felicità. Fransèis: papillon --> Piemontèis: parpajon --> Italian: farfalla. Peui i arcordoma le desinense dij verb a l'anfinì. La desinensa Fransèisa -er për la prima coniugassion a ven pronunsià precis coma la corispondenta desinensa dla prima coniugassion piemontèisa -é. Autertant a càpita për j'àutre doe coniugassion piemontèise. (Relative a prima, sconda e quarta fransèise). A-i son peui d'àutre paròle che a son-o istesse al Fransèis, ò a na son idèntiche, ma che a l'han comsessìa na derivassion autònoma. Sì quàich esempi: Piemontèis: euj a l'é pronunsià coma ël Fransèis: oeil --> Italian: occhio. Piemontèis: cheur a l'é pronunsià coma ël Fransèis: coeur --> Italian: cuore. Piemontèis: feu a l'é pronunsià coma ël Fransèis: feu --> Italian: fuoco. Piemontèis: amor a l'é pronunsià coma ël Fransèis: amour --> Italian: amore. Piemontèis: seur a l'é pronunsià coma ël Fransèis: soeur --> Italian: suora, sorella. Piemontèis: tajé a l'é pronunsià coma ël Fransèis: tailler --> Italian: tagliare. Piemontèis: parèj a l'é pronunsià coma ël Fransèis: pareil --> Italian: così. Piemontèis: avril a l'é pronunsià coma ël Fransèis: avril --> Italian: aprile. Piemontèis: crié a l'é pronunsià coma ël Fransèis: crier --> Italian: gridare.. An pì, a-i son paròle che an Piemontèis e an Fransèis as ëscrivo a l'istessa manera ma a son pronunsià an manera diferenta. Pr'esempi: Piemontèis: lait a l'é pronunsià divers dal Fransèis: lait --> Italian: latte. Piemontèis: dont a l'é pronunsià divers dal Fransèis: dont --> Italian: di cui. Piemontèis: fait a l'é pronunsià divers dal Fransèis: fait --> Italian: fatto. Peui a-i son paròle che a ven-o dal Fransèis arcàich, che an Piemontèis a son ës sòlit dovrà, ma a son pì nen dovrà an Fransèis. Fra coste: Piemontèis: locé dal véj Fransèis: lochier --> Italian: traballare. Piemontèis: giajet dal véj Fransèis: jayet --> Italian: perlina di vetro. Piemontèis: antruché dal véj Fransèis: truc --> Italian: P.: urtare, F.: urto. Piemontèis: sgiaj dal véj Provensal: esglai --> Italian: spavento, ribrezzo. A-i son peui 'ncora 'd paròle piemontèise che a son pì davzin al véj Fransèis che a col modern, coma pr'esempi: Piemontese: tasté dal véj Fransèis: taster (adéss: tâter). Piemontese: stagera dal véj Fransèis: estagère (adéss: étagere). An fin i arportoma dle paròle piemontèise che a l'han doe "version", un-a che a smija a la paròla fransèisa e l'àutra che a smìja a la paròla italian-a (costa sconda a l'é vnùita 'd sòlit dòp dla prima ant ël temp). Pr'esempi: papé e carta --> an Fransèis: papier , an Italian: carta. marjé e maridé --> an Fransèis: marier , an Italian: maritare. mariagi e matrimòni --> an Fransèis: mariage , an Italian: matrimonio. arsòrt e mòla --> an Fransèis: ressort , an Italian: molla. mojen e manera --> an Fransèis: moyen , an Italian: maniera.

Paròle che a ven-o da la Provensa, Delfinà, Savòja, Borgògna

La lenga d'Oc, provensal, a l'ha 'd sicur avù na fòrta influensa an Piemont. Ancora ancheuj a l'é la "lenga 'd confin" parlà ant le valade alpin-e, con quàich diferensa an passand da Sud a Nòrd, da la Provensa al Delfinà a la Savòja. I notoma coma prim pont che le desinense piemontèise an -aire (dle vire -ajre) a son d'orìgin provensal, e a corispondo a la desinensa latin-a -ator. Arportoma quàich paròla piemontèisa, che a riva dal Provensal e che a deuvra sta desinensa: Piemontèis: mangiàire dal Provensal: manijaire , an Italian: mangione. Piemontèis: paciocàire dal Provensal: pachoucaire , an Italian: pasticcione. Piemontèis: preciàire dal Provensal: prechaire , an Italian: predicatore. A-i son peui 'dcò d'àutre paròle piemontèise che a deuvro la desinensa provensal su radis nen provensal, coma: Piemontèis: rapaciàire da la paròla: rapacé , an Italian, rispetivament (ladruncolo, ladro da strapazzo), (rubare, rubacchiare). N'àutra desinensa provensal a l'é -eta, dovrà për ël diminuitiv e 'l carëssativ, al pòst ëd cola piemontèisa -ëtta. Pr'esempi la viòla (fior), al carëssativ a peul fé violeta a la "provensal", opura violëtta a la "piemontese" (atension: a son tuti doi termo piemontèis). Sì sota i doma quàich esempi 'd derivassion da lenghe e dialet d'Oltralp nen fransèis: Piemontèis: ajassin da la Provensa: agacin , an Italian: callo (dei piedi). Piemontèis: gioch da la Provensa: jouc , an Italian: pollaio. Piemontèis: bragalé da la Provensa: bradalà> , an Italian: strillare. Piemontèis: greuja da la Provensa: grueyo , an Italian: guscio. Piemontèis: giari dal Delfinà: jarri , an Italian: topo. Piemontèis: pro da la Savòja: prou , an Italian: abbastanza, a sufficienza. Piemontèis: gariòt da la Savòja: garyo , an Italian: pomo d'Adamo. Piemontèis: malsuà da la Borgògna: mal soig , an Italian: in pena.

Adverb d'origin fransèisa

An Piemontèis a-i é na série d'adverb pijà dal Fransèis, e passa ant l'usagi comun, scrit con grafìa piemontèisa: dosman , an Italian: dolcemente. vreman , an Italian: veramente. maleureusman , an Italian: sfortunatamente. notaman , an Italian: segnatamente. vitman , an Italian: velocemente I notoma che për cost ùltim a esist nen un corispondent fransèis e an piemontèis a l'é stàit derivà analogìa.

Paròle d'àutra orìgin

Da la stòria dël Piemont a arzulta ciàir che vàire pòpoj diferent a l'han lassà ant la region segn étnich e lenghìstich arlongh ij sécoj. A l'é donca rasonà spetésse paròle con proveniensa bin diferenta. An efét a l'é parèj:

Paròle che a ven-o da l'Italian e sò dialet A-i é un grup ëd paròle che a ven da l'Italian, ò méj, da quàich dialet italian. Quaidun-a a l'é nen cambià an Piemontèis, d'àutre a son stàite adatà al Piemontèis second j'istesse régole 'd derivassion dal Latin. Për coste paròle, sovens, a-i son sinònim d'àutra derivassion. I arportoma prima quàich paròla nen modificà: ma mai scarpa sempre, ma an Piemontèis ëdcò sempe, semper (sempe a l'é la pì dovrà). sì (afermassion), ma an Piemontèis ëdcò é, òi, eui. e peui quàich paròla "adatà" al Piemontèis (avèj sempe present la pronunsia piemontèisa - vëdde Fonolgia e grafia - ): Italian: scatola, Piemontèis: scàtola (a cambia la pronùnsia) Italian: invece, Piemontèis: anvece Italian: saccoccia, Piemontèis: sacòcia Italian: dichiarazione, Piemontèis: diciara Italian: risentire, Piemontèis: arsente Italian: spaurire, Piemontèis: sbaruvé

Paròle pre-indoeuropenghe, seltiche, germàniche, ispàniche, àrabe

Fra le paròle d'orìgin la pì lontan-a (oltra 3000 agn fà) i l'oma, pr'esempi, coste: Piemontèis: verna --> an Italian: ontano Piemontèis: brich --> an Italian: collina. Piemontèis: such --> an Italian: ceppo. An Piemontèis a-i son ancora 'd paròle che a ven-o dal Sèltich, e nen mach topònim. A son nen vàire, ma a l'han na granda amportansa stòrica, dal moment che a l'han ij sò 2500 agn almanch. Ant la lenga sèltica l'aqua a l'era ciamà dur. Da son ij nòm dij doi fium Dòra (Bàltea e Ripària). Ant ël lengagi comun minca cors d'aqua a ven sovens ciamà "dòjra". N'àutr termo sèltich për l'aqua a l'era bial. Ij cit rì ò canaj a son ciamà, an Piemontèis, bialera.

A ven fàcil na costion: com fas-to a savèj che 3000 agn fà as disìa parèj, se a coj temp gnun a scrivìa gnente? Un critéri che a përmëtt d'arconosse se na paròla a l'é d'origin (butoma) sèltica, a l'é che costa as artreuva ant le diferente lenghe che a son stàite influensà dai Selt, e via fòrt përd'àutri antich lengagi, fin-a a cand a son comensà ij prim segn d'ëscritura. Natural che dle vire a resto 'd còse nen ciàire e discussion, ma la siensa a l'ha fàit fé gròssi progréss ëdcò an costi camp. Sì dapréss quàich esempi 'd paròle Selt - Galiche: Piemontèis: crin --> Sèltich: cruina, grein (Italian: maiale, Fransèis: cochon). Piemontèis: cròch --> Sèltich: crog --> germanico: krok (Italian: uncino, chiavistello). Piemontèis: bren --> Gàlich, Provensal, Ispanich e véj Fransèis: bran --> Bréton: brann (Italian: crusca). Piemontèis: dru --> Sèltich: dru, drut (Italian: fertile). Da costa paròla a l'é derivà ël Piemontèis: drugia. La paròla latin-a a l'era: fimus, da costa 'l Fransèis: fumier (Italian: letame, concime). Piemontèis: galaverna --> Sèltich: galerne, gwalarn (vent frèid). Piemontèis: balma --> Sèltich: balmen (àuta ròca). E vàire d'àutre. Le paròle Piemontèise d'orìgin germànica (teutònica) a son rivà an Piemont durant j'invasion barbàriche, ma 'dcò dòp, portà dai soldà, nemis ò aleà second le vire. Fra coste i arcordoma: Piemontèis: barba --> Latin: pairuus, avunculus, Italian: zio, Fransèis: oncle; a ven dal longobard: bas. Piemontèis: trafen --> Latin: fermitus, rumor, tumultus --> Italian: rumore, baccano --> Fransèis: bruit; a ven dal germànich: treffen (bataja). Piemontèis: tòta --> Latin: puella --> Italian: signorina, Fransèis: mademoiselle; a ven dal germànich: Tochter (fiëtta). e via fòrt. Le paròle Piemontèise d'orìgin spagneula a son nen vàire, e a son stàite portà dai soldà che pì 'd na vira a son vnùit a fé la guèra an Piemont. Fra coste: Piemontèis: borich --> Latin: asinus --> Italian: asino --> Fransèis: âne; a ven da lë Spagneul: burro (che a soa vira a ven da l'Arab). Piemontèis: creada --> Italian: fantesca; a ven da lë Spagneul: criada. Piemontèis: lun-es --> Italian: lunedì; a ven da lë Spagneul: lunes. il Piemontèis: ajdemì a ven da lë Spagneul: ay de mi. e via fòrt. Paròle piemontèise d'orìgin àraba: Piemontèis: coefa --> Latin: velum --> Italian: velo --> Fransèis: veil; a ven da l'Arab: keifa. Piemontèis: fàuda --> Latin: gremium --> Italian: grembo --> Fransèis: giron; a ven da l'Arab: fodhal. Notoma che la fruta che an Italian as ësciama "susina", an Piemontèis as ësciama "ramassin", che al'é a-peu-pré 'l nòm àrab dë sta fruta. E via fòrt.

Carlo Demichelis/Léssich

Contnù