Carlo Demichelis/Da Carlo d'Angiò

by Carlo Demichelis

←Da la preistòria

Cita stòria dël Piemont e 'd soa lenga Carlo Demichelis

Da la Nassion Piemontèisa→

Cita stòria dël Piemont e 'd soa lenga

Da Carlo d'Angiò al sec. XVII

La chërsùa polìtica ant l'esperiensa comunal

I l'oma vist coma le Comun-e sitadin-e a pijo ampréssa un pèis considerèivol ant ël quàder polìtich dël moment, bon-e a ten-e tésta a Prinsi e Imperator. Ma le sità, macassìa, a son dipendente da le campagne dl'anviron, prima 'd tut pëer ël riforniment ëd ròba da mangé, e peui për la libertà 'd passagi për ij comersi, për la difèisa, e via fòrt. J'autorità comunaj a tiro donca a avèj ël contròl dij castéj andova a viv la nobiltà rural. A son vàire ij sitadin che a son proprietari 'd tèra ant le campagne, e chi a cata un fond a aceta nen che lëe sgnor a n-n àbia la giurisdission. Un pòch a la vira 'd quòte dël teritòri agrìcol a ven-o portà via a la giurisdission dlë sgnor local.

La sità a comensa a esercité na pression polìtica e econòmica che a convincc vàire nòbij a aderì a la sitadinansa comunal, arnunsiand a na part dij privilégi për oten-e sicurëssa. As riva a la mira che 'l nòbil a céd sò castél a la Comun-a dont a dventa sitadin, e peui a lo arsèiv an darera coma feud.

I l'oma già vist coma, an sto contést, a sio nassùe an Piemont neuve sità, da grup ëd përson-e che as gavo da la sgnorìa dij nòbij locaj, ma sto mecanism a fà nasse vàire cit e Comun-e ruraj, ëd sòlit con l'ancoragiament ò la pression dle gròsse Comun-e sitadin-e. La gròssa Comun-a a cata n'àrea, a-i costruiss un vilagie a pòrta abitant da d'àutri vilagi che a sparisso, opura a ardrissa un vilagi che a esist già, e a slarga la sitadinansa a la neuva Comun-a, con acòrd d'aleansa e colaborassion, e a garantiss la libertà da qualonque sgnorìa, sociand j'abitant ai dirit e dover dij sitadin.

Parèj le gròsse Comun-e piemontèise as treuvo a aministré, oltra a la sità, na série 'd borgh, e le tère dont lë sgnor a l'é dventà vassal dla Comun-a, opura a l'ha cedùje part dij dirit e dla giurisdission. L'ansema 'd coste entità a ven ciamà "distrèit sitadin", e a tira a smijé a cole ch'a son le dominassion dij Prinsi e dij Vësco. Sto distrèit a intra an concorensa con le dominassion dite.

Le Comun-e che a pijo giurisdission su comunità ruraj e a na dvento ij neuv sgnor, për garantis-ne la fedeltà, a tiro a abolì tuti ij privilegi djë sgnor e a fé d'acòrdi dirét con la comunità midema. Su sta faussariga vàire comunità ruraj as organiso për oten-e da jë sgnor franchige e për codifiché për ëscrit dirit e dover, an limitand l'arbìtri dlë sgnor midem. Ij rapòrt ëd fòrsa che a son stabilìsse a përmëtto 'd fé sòn. Ant le Comun-e a nass la figura dël Podestà, che a gestiss ël podèj esecutiv për n'ann e a ven fàit vnì da fòra, për evité 'l pì possìbil conflit d'interésse ò compromission. Fra la gent a nasso società 'd ressìproch agiut, che dle vire a l'han un caràter pitòst belicos, e che sovens a l'han na gròssa influensa sla vita dla Comun-a.

Ij Valdèis an Piemont

Pero Valdo a comensa soa predicassion a Lion ant ël 1173. An prinsìpi soa predicassion a l'é n'invit a la povertà e a l'essensialità dla vita religiosa, dle vire violenta e provocanta. Sùbit a ven an urt con ël Vësco local, che ant ël 1176 a lo manda fòra da la sità, con tuti coj che a lo seguìo. Valdo as apela al Papa, che a-j buta coma condission për prediché d'avèj l'autorisassion dël Vësco 'd Lion, còsa che Valdo a oten nen.

Fin-a a sta mira la situassion a l'é nen diferenta da cole che a càpito an vàire pòst, Piemont comprèis, ëd crìtica fòrta ant ij confront dla moralità e coerensa dij Vësco. Ma Valdo, antant, a elàbora soe teorìe teològiche, che su quàich pont a peulo nen andé dacòrdi con le teorìe catòliche (pr'esempi an sla Confession ò an sl'Ordinassion sacerdotal), e a l'é sòn ch'a pròvoca la rotura. Le teorìe teològiche valdèise a son donca considerà erétiche dal Concilio 'd Verona (tnù da Papa Lucio III) ant ël 1183, e la còsa a ven confermà da Inocens III ant ël 1215. Ij Valdèis a ven-o donca scomunicà e, com as costumava a coj temp, a ven-o 'dcò perseguità. Da la zona 'd Lion a treuvo arfugi an Provensa, e già pòchi ani dòp a-i na son an Piemont, ant le valade dël pinerolèis.

An Provensa, bin prest, as ësvilupa na crosià contra j'Albigèis, n'àutr grup d'erétich, che a anteressa 'dcò ij Valdèis. Costi a scapo an manera pì massissa da 'd sà dj'Alp ant le valade pinerolèise (Pélis e Chison).

Tut subit a l'é probàbil che ij Valdèis a sio acheujiù bastansa bin ant le valade, nen për motiv religios, ma përchè a son gent fòrta, che a l'é dispòsta a travajé e coltivé tère servaje e féje rende. Ma dësgià a parte dal 1220 a comensa la reassion djë Sgnor contra sò spantiésse e, natural, l'oposission da part dla Cesa.

Carlo d'Angiò

I l'oma vist che, an Piemont, le guère interne a son costante. Quàica Comun-a a intra ant la Lega Lombarda (la sconda), ma costa a ven batùa da l'Imperator Federico II (27 november 1237). Ij Savòja a riesso tut sùbit a oten-e quàich fèud, ma a patisso na gréva batùa da Ast, che as ëslarga ai sò dann. Ant ël 1258 Ast a òcupa 'dcò Alba e soa polìtica e soa potensa a comenso dabon a preocupé. Cost a l'é 'l perìod andova l'urt fra 'l Papà e l'Impero a l'é ël pì violent. I l'oma vist che le fòrse an camp a son motobin framentà e divise an ruse sensa fin e sensa numer, e che le aleanse a càmbio tuti ij moment.

An cost anviron as afàcia an Piemont Carlo d'Angiò, frél dël Rè 'd Fransa Luis IX, che a l'ha sposà na fija dël Cont ëd Provensa. Carlo a l'ha catà, ant ël 1258, la region ëd Tenda e Briga dal Cont ëd Vintmija. A parte da Nissa, arlongh la valada dël Ròja, travers ël còl ëd Tenda, e giù ant le valade dël cuneèis, l'intrada dj'Angioin an Piemont a l'é pitòst bin arseivùa da la gent. An efét a l'é motobin amportanta la possibilità 'd passé con libertà an sël còl ëd Tenda, tant për arfornisse 'd sal coma për vende vers la còsta ij prodòt piemontèis. Da la part dij Nissard a và 'dcò bin, dal moment che as treuvo un gran bel ësbòch comersial vers ël Piemont e la Lombardìa. An pì, an col perìod, a comensa a spantiésse l'idèja che për garantìsse lë svilup ò magara bele mach la survivensa, a peul esse ch'a sia méj arnunsié a l'autonomìa e serché la protession ëd quàich Prinsi.

J'Angioìn a fan un gran travaj diplomàtich për presentésse coma amis, che a l'ha un bon sucéss, ma an efét la presensa dj'Angioìn a garantiss che ij comersi fra 'l Piemont e la còsta a sio facilità e a rendo méj, con ëd vantagi për tuti. An pì, a-i son ëd Comun-e che a peulo avèj protession contra le pretèise dij Marchèis ëd Monfrà e 'd Genoa, e ancora, Carlo d'Angiò a smija l'ùnich bon a opon-se a le pretèise e la potensa d'Ast.

Un dòp l'àutr a arconosso la Sgnorìa 'd Carlo D'Angiò le Comun-e 'd Coni (1259), Alba, Cherasch, Savijan, ij Marchèis ëd Ceva, ij Cont ëd Biandrà, le sità 'd Bene e Mondvì. L'agregassion polìtica che as forma, che a comprend ëcò vàire Vësco, as dimostra sùbit motobin fosonanta da na mira econòmica.

Sto slarghésse a càpita ai dann dij Marchèis ëd Salussi, dël Monfrà e dl'ëstat dij Savòja, ma costi a l'han nen la possibilità d'opon-se, e parèj j'Angioin, già ant ël 1260 a rivo a bate j'Astisan. An realità 'l Marchèis Gujelm VII ëd Monfrà a podrìa, fòrse, fërmé Carlo d'Angiò, ma dal moment che a l'é ancamin che a serca d'oten-e Lissandria, a preferiss na sòrt d'aleansa sotbanch ëd ressìproca toleransa. Ij Savòja a l'han adéss problema 'd sucession (trè ardité da contenté: Tomà, Amedeo e Ludvich) e a peulo nen interven-e.

Cand, ant ël 1264 Papa Urban IV a anvita Carlo d'Angiò a conquisté l'Itàlia meridional contra jë Svevi, chièl a stabiliss un pat ëd nen beligeransa con Salussi e Monfrà. Ant l'Itàlia meridional j'Angioin a craso jë Svevi. Dapréss a sta vitòria, j'Angioin a treuvo la manera d'ëslarghésse ancora an Piemont e vàire sità, e fra coste Turin (1270) , Lissandria e Verséj (1271) a passo sota la Sgnorìa ëd Carlo d'Angiò. Soa polìtica a l'é motobin sutila e a serca 'd nen cambié j'ordinament che a-i ero prima ant le sità, ma a lassa Comun-e e Vësco a aministré second le tradission e jë statut 'd prima, an limitand, për tut lòn ch'as peul, minca anterferensa. A l'é la polìtica dël vantagi ressìproch, e për sòn cola dj'Angiò a peul nen esse considerà n'ocupassion..

Sta polìtica 'd Carlo d'Angiò a preòcupa però 'l neuv Papa Gregòri X, che adess as sent mnassà da la presensa dj'Angioin ant l'Itàlia meridional, pensàndje pì pericolos djë Svevi, e donca a riess a organisé n'aleansa contra 'd lor, ant ël 1271. A st'aleansa a partécipo 'dcò 'l Marchèis dël Monfrà e Ast. J'aleà a rivo a avèj sucéss e dòp vàire fàit e ij sòlit cambi d'aleanse, ij Provensaj a venta che a lasso 'l Piemont (tut sòn ant j'ani 1275 - 1278). Ji Savòja a serco d'aprofité dla situassion për slarghésse an Piemont, ma antant as verìfica che a vnì sempe pì potent a l'é 'l Marchèis dël Monfrà, che a riva a controlé 'dcò Turin e Ivrèja, mentre Ast, sempe andipendent, a torna a ranforsésse.

Ël Monfrà

Con Carlo d'Angiò che a seurt dal Piemont, adéss ij Savòja a podrìo esse a l'autëssa d'arpijé Turin e sò teritòri. Ël problema però a l'é arpresentà dal Marchèis dël Monfrà Gujelm VII che, dòp avèj pijà part a la lega contrà j'Angioin, a l'é stàit motobin antivist a sfruté l'antagonism dj'aleà, rivand parèj a spantié ij sò domini ò soa influensa su na bela part dël Piemont. As ampadroniss ed Versèj, Casal, Lissàndria, Torton-a, Acqui e peui, ant ël 1276, a riva fin-a a Turin. Aleandse peui con ël Vësco d'Ivrèja, a riva a pijesse 'dcò cola sità ant ël 1278. A dventa capitan general dij ghibelin e a spantia soa influensa an Lombardìa. Ëdcò sto fàit a peul esse favorì da l'idèja che a comensa a pijé pé ant le sità, che a conven arnunsié a un pòch ëd libertà, e butésse sota la protession ë në sgnor, për garantìsse na convivensa pì bon-a.

Con un colp ëd man, ël Cont ëd Savòja Tomà III a riva a fé përsoné 'l Marchèis dël Monfrà, e a riva a fésse cede Turin, an càmbi dla libertà (ann 1280). Tomà III a artorna a Turin e 'l Marchèis ëd Salussi a riva a arpijesse Coni, che peui a finiss për torné sota 'l domini d'Ast.

Ma 'l Marchèis ëd Monfrà, pen-a liberà, a arpija tuta soa potensa motobin ampréssa, e as ampadroniss ëdcò d'Alba ant ël 1283. Parèj com a l'é sucedù për Carlo d'Angiò, ëdcò al Marchèis dël Monfrà quàich sità as sotmet an manera spontània, për avèj protession. Anans al perìcol arpresentà da cost spantiésse, ant ël 1287 as forma na Lega contra 'l Marchèis, e a sta Lega a pija 'dcò part ël Conbt Amedeo V ëd Savòja.

Lissàndria, mersì a gròsse cifre 'd sòld pagà da j'aleà dla Lega (Ast an particolar), as arvira. Gulielm VII a cor për arzòlve la còsa e sì, anganà da famije amportante (Dal Pos e d'àutre), a ven caturà e a meurerà an përson ant ël 1292. Dòp ëd sòn as arviro le sità 'd Pavia, Versèj, Novara e Torton-a. Ël fieul ëd Gulielm VII, Gioan I, a serca d'arpijésse Lissàndria, ma sensa riessie përchè la sità as consegna a Mateo Viscont, che a l'avìa ocupà Casal. Da sto moment la Marca dël Monfrà a comensa a perde soa amportansa fra jë stat dël Piemont. Fin-a a pòchi ani prima 'l Monfrà a sarìa stàit ant la posission d'unifiché 'l Piemont. Mentre a Est Noara e Versèj a intro ant la sfera d'influènsa milanèisa, aOvest ij Savòjas as consòlido pijand la sgnorìa 'd Pinareul e Turin.

La contraposission Guelf - Ghibelin

I l'oma vist che ant ël sécol ch'a fà tërdes a comenso a formésse, a livél internassional, doi front fra Sgnorìe e sità, con da na part la fassion che a apògia l'Imperator, e da l'àutra cola che a apògia la Cesa. An efét fra Imperator e Papa le divergense a son sempe pì profonde, nen da na mira ideològica, ma da la mira dël podèj. As trata 'd doi schierament motobin fòrt, e le sità as rendo cont che a peulo nen survive sensa butésse da un-a dle doe part. Costa a l'é n'àutr aspét dle rason che a cisso le sità a arnunsié a soa autonomìa e a serché d'apògg ant un-a dle doe part. La sërnìa a l'é deta da rason ëëonveniensa, vira për vira.

Prinsi, Sgnor, sità e famije schierà con la Cesa a pijo 'l nòm ëd Guelfi e l'àutra part a l'é cola dij Ghibelin. Sta division a-i é 'dcò ant le sità fra famije amportante. La sernìa dla part andova butésse, che për jë Sgnor a l'é detà da le ocasion d'aleansa dël moment, con cambi 'd front dle vire 'd bòt an blan, ant ël cas dle famije sitadin-e a finiss për esse casual, ant ël sens che na famija a l'é Guelfa se l'aversàri a l'é Ghibelin. La lòta a l'é sempe ancagnìa ant ël tentativ ëd pijé 'l contròl dla sità.

Sovens a càpita che la part ch'a perd a seurta da la sità, ò a sia sbatùa fòra, e a vada a arfugésse ant ij sò possediment an campàgna, dispòsta a tut për intré torna an sità e vendochésse, arpijand ël contròl. Le cà dj'aversari batù sovent a son campà giù. A l'é ciàir che sta situassion a dëstabilisa la sità e a giuta jë Sgnor an soe mire 'd podèj an sle sità mideme. Parèj jë Sgnor a son dispòst a dé d'apògg an cambi 'd sormission na vira che 'l travaj a l'é stàit fàit. An costa manera le Comun-e a van a sparì, mentre as consòlido le Sgnorìe su tut ël teritòri.

An Piemont l'arferiment pëer la part dij Guelf a son j'Angioin, mentre la part dij Ghibelin as arferiss ai Savòja, che a son ij Vicari dl'Impero.

Ij Savòja e j'Acaja

An sto perìod a nasso 'd complicà problema 'd sucession an Cà Savòja. Tomà III a meuir ant ël 1282 e ij domini dël Piemont a van al fieul Filìp, mentre 'l tìtol comital, second le complicà régole dla sucession, a spéta a un barba, che però sùbit dòp a meuir ëdcò chièl. A sta mira a son an gara për ël tìtol tre pretendent, ant l'órdin ël fieul e ij fratéj ëd Tomà III.

Ëdcò për evité na guèra sivil, lë stat a ven dividù an tre part, ognidùn-a assegnà a un dij pretendent. Ël 24 magg 1286 a ven convocà n'assembléa a Giaven, andova a son ciamà a interven-e i Castlan, Sgnor e Rapresentant dle Comun-e. A ven comunicà la decision pijà dai Savòja. Dle vire as ìndica st'assembléa coma un prim parlament, ma an realità ij convocà a l'han gnente da decide, ma a deuvo mach scoté e arferì. Sta convocassion a l'é stàita fàita a tìtol prodensial, për evité (gavé le pretèise) pëer malintèis e lòte interne.

Cà Savòja as divid parèj an tre branch, dont un a resta Sgnor dla Savòja fransèisa, në scond a l'é col ëd Vaud (pòst an Svìssera) e 'l ters a oten ij teritòri piemontèis, con l'ecession dle valade 'd Susa e Aosta, che a son sle strà dij pass alpin, e che a resto socià ai teritòri savojard. Ij teritòri piemontèis a son concedù coma feud dal tiolar dij teritòri sabaud. Titolar dij teritòri piemontèis a l'é Filip ëd Savòja. Sò stat a l'é motobin cit e a comprend, an pràtica Turin, Pinareul, Cumian-a e le basse valade 'd Susa e Chison. Lë stat a resta sota la tùa d'Amedeo, fratel ëd Tomà III, dal moment che 'l fieul Filip a l'é minor. Filip a seurt da la tùa ant ël 1294 e ant ël 1295 a l'é a Turin. Considerà peui che Turin a smija nen vàire sicura, a pòrta soa residensa a Pinareul. Durant sò govern lë stat a miliora un pòch soe condission, contut che a-i sia quàich artito con ël Cont ëd Savòja.

Ant ël 1301 Filip a sposa Isabéla 'd Villehardouin che a l'é, a soa vira, titolar ëd na Sgnorìa su Morea e Acaja (che a son tère greche). Filip a tira a intré ant ël posséss ëd coste tère, ma a oten nen che la Sgnorìa a dventa real. Macassìa chièl as antìtola "Prinsi d'Acaja". Ël branch Savòja an Piemont, as ës-ciamrà dij Prinsi d'Acaja, a parte da l'ann 1304 fin-a a l'estinsion dla famija.

Filip, aprofitand dle lòte interne fra le famije dij Solaro e dij DeCastél (che i vëddroma sì sota) a riva a poté an sò "ragg d'assion" ëdcò la Comun-a d'Ast, andova a manten bon rapòrt, an general, e a ven nominà da la Comun-a "Capitan dël pòpol".

La division an tre brnch dla famija Savòja, a smija nen che a pòrta a n'andeboliment, ma a arzulta na "rassionalisassion" dlë stat, andova macassìa la Savòja a manten un ròl ëd supremassìa (i arcordoma che 'l Piemont a l'é un feud concedù dal Cont ëd Savòja).

La vita ant le comun-e piemontèise

La vita comunal a pòrta n'arnovament ant ij rapòrt fra përson-e, e na gran "veuja 'd vive". As espantia la lenga volgar, dovrà 'dcò për statut e at ufissiaj, lenga volgar che (com a dis Dante Alighieri 'd përson-a ant ël "De vulgari eloquentia") a l'ha nèn da fé con l'italian. A nass un bon arbeuj cultural, pì che d'àutr colegà ai poeta provensaj e piemontèis an lenga d'oc. An particolar ij Marchèis ëd Monfrà a protegio sti "trovador" e a n'òspito sempe quaidun an soa Cort, ma 'dcò ij Marchèis ëd Salussi e ij Prinsi d'Acaja as fan nen manché a Cort quaidun ëd costi poeta an lenga provensal.

Ant le Comun-e la scòla a comensa a pì nen esse mach lassà an esclusiva ai religios. Quàich Comun-a, coma col ëd Fossan, a l'han spessificà an sò statuto ël dirit për chionque 'd mostré. An sto perìod as serca 'dcò d'anandié quàich sede universitària, sensa gròss arzultà.

Ij Piemontèis, da lòn ch'a smija, as fan nen scapé d'ocasion për fé festa (a Turin, la festa 'd San Gioan, con ël farò tradissional a riva, second notìssie sicure, almanch dal 1325, ma 'd sicur a l'é pì veja). As cor un palio an vàire sità (e col d'Ast a resta avosà 'ncora al dì d'ancheuj), as geuga a vàire "spòrt" coma pr'esempi bala a man, bòce, omet, as fan le corse dij beu, corse a caval e vàire d'àutre còse. Vàire féste, për sò contnù ò për soe sàtire, a ven-o censurà dal clero, ma as ten-o l'istéss. A nasso confratèrnite provocatòrie e schersose. As geuga a taròch e a dadi. As pràtica pitòst ël geugh d'asar un pòch da 's për tut. Sòn a pròvoca l'intervent dl'autorità che a serca 'd vietélo pëe buté un fren al gròss ëspantiésse dë sto vissi. La còsa a arzòlv nen ël problema

A smija nen che la moralità pùblica a vada tant ëd mòda. A son vàire j'intervent dël Vësco che a arciama j'eclesiastich a në stil ëd vita pì "decoros". An compens a nasso vàire Confratèrnite (coste a son seriose) a ten-e viv lë spirit religios. La superstission a l'é motobin segoìa, e as chërd ant le "masche" (le strìe piemontèise). A-i é 'dcò quàich procéss an sto sens, andova le condane a son ëd sòlit a paghé 'd multe. An efét le comun-e a l'han sempe da manca 'd sòld, e an sto perìodo la bon-a part dij crimen a supon condane a paghé 'd multe.

Na còsa che as fà nen vàire cas an col perìod a l'é la polissia. La costuma (e sovens la possibilità) 'd lavésse a l'é limità a bin pòchi rich. Ij regolament comunaj, macassìa, a buto régole severe për manten-e un livél igénich d'ambient almanch acetàbil. An particolar le régole a son bin rigorose a propòsit dla tua dl'aqua potàbil.

Jë statuto comunaj peui, a supon-o tuta na série 'd taje an sij ben mòbij e imòbij, dassi an sël transit ëd mercansìe, e via fòrt, për avèj la sors da quaté le spèise. Andrinta a le diverse comun-e e diferente da comun-a a comun-a, a-i son distinsion an grup e classe sociaj, e nen tuti a l'han j'istéss dirit. A l'é nen fàcil monté jë scalin dla scala social, e sòn a dimostra coma as peussa nen parlé 'd "democrassìa" ant ël sens intèis al dì d'ancheuj.

Na caraterìstica dle Comun-e, an particolar dle pì gròsse, a l'é la division dle famìje ch'a conto an Guelf e Ghibelin, com i l'oma già dit, nen për convinsion polìtiche ma për vej antagonism fra famije, për apògg amportant, e via fòrt. Sta division a pòrta a lòte sensa pòsa, e a anfluiss su guère e aleanse. An Ast la lòta a l'é fra ij Solaro, banchié e mërcant, dont ël grup ëd famije a comprent ij Malabayla, ij Falletti, etc. e 'l grup De Castél con j'Alfieri, j'Isnardi, ij Cacherano, etc.

A Lissandria as contrapon-o ij guelf Dal Pozzo, Guasco, etc. e ij Ghibelin Lansavéja, Mercali, etc. An Acqui as treuvi ij Blessi contra ij Belligeri. Sòn as arpét an tute le Comun-e. La fassion ch'a perd dle vire as artìra fòra dla sità ant ij sò castéj, d'àutre vire a l'é sbatùa fòra, e a serca d'aleanse për arpijé 'l contòl dla sità midema. Coste aleanse a son sercà fra jë Sgnor pì potent, e sòn a min-a la possibilità dle Comun-e 'd mantense autònome. Parèj le Comun-e a finìsso d'intré ant l'òrbita djë Sgnor pì potent. Ma sòn i l'oma già dìlo. La gent a resta fòra da sòn, a l'é pitòst compat, e fòrse con na cita tendensa a sté për ij Guelf.

Carlo II d'Angiò - Ël sécol XIV

Con le lòte interne a la sità d'Ast fra le famije Solaro e De Castél, e ij problema 'd sucession che a-i son ant l'istéss moment an la Marca dël Monfrà (com i vëddroma), andova ëdcò 'l Marchèis ëd Salussi as buta ant na guèra inùtil, Carlo II d'Angiò a vëdd la possibilità 'd torné an Piemont. Ancora, an Piemont a-i é na situassion interna 'd guère che a lo giuta.

Ant la sità d'Ast, an prinsipi dël sécol ch'a fà quatòrdes, ij Solaro, ch'a son Guelf, a l'han la supremassìa e a stan sbërgiairand via ij De Castél da la sità, ma ant ël 1303 ij De Castel a ciamo agiut ai Marchèis ëd Monfrà e Salussi pëe arpijé 'l podèj an Ast, e parèj a sbato fòra ij Solaro. Lor-sì as arfugio an Alba, andova as ampadronisso dla sità, as ardresso e as sotmëtto a Carlo II d'Angiò, e a arpijo 'l podèj an Ast. Për peui garantisse 'l podèj a serco l'apògg ëd Filip d'Acaja.

An sto clima Carlo II d'Angiò, che adéss a l'é Cont ëd Provensa e Ré 'd Nàpoli, torna, a oten bin fàcil ël contròl ëd vàire tère, e la prima a l'é la sità d'Alba (ann 1304 com i l'oma vist). La Sgnorìa dj'Angiò a l'é nen basà an s' na fòrsa militar, che an realità an Piemont a l'é pitòst cita, ma an s'un govern che an general a l'é bon, che a facìlita jë scambi comersiaj dont le sità piemontèise a l'han da manca, com i l'oma dit, ma pì che d'àutr an sla mancansa 'd nemis vér, bon a fërméla. Adéss ij Provensaj a l'ha d'aleà an Piemont e a òcupo vitman e fàcil larghe zone dël cuneèis, e Coni midema ( ant ël 1305). Carlo II a fà quaicòs për rende pì bon-e le condission dla popolassion e a serca fin-a 'd fé rivé da la Provensa ròba mangiativa durant la carestìa dël 1306, sempe për la polìtica dël vantagi ressiproch.

Pì tard, ël fieul ëd Carlo II, Robert d'Angiò a riva torna a estende soa influensa su Ast. An efét Filip d'Acaja a l'ha dovù lassé soe speranse an sla sità, dal moment che a l'é nen sostnù da la gent. Ant ël 1310 ëdcò Lissàndria a intra ant la zòna angioin-a mersì ai Guelf dla sità che a serco d'apògg conta ij Ghibelin.

Antant, ant la Marca 'd Monfrà, che a l'é stàita sensa ardité Aleramich, un parlament ëd Nòbij e Arpresentant dle Comun-e as riuniss ant ël 1305 e a decid d'eufre 'l govern dl'ëstat a Teodoro Paleòlogh, fieul dl'Imperator ëd Costantinòpoli Andrònich Paleòlogh e 'd Jolanda, sorela dl'ùltim dj'Aleramich.

Ant la sempe complicà stòria dël Piemont, adéss j'ator a son ij Savòja, che a anterven-o and vàire situassion, j'Acaja che a serco d'ëspassi e d'amportansa, j'Angiò, ij Marchèis dël Monfrà, ij Marchèis ëd Salussi, ij Viscont ëd Milan, che a serco d'ëslarghésse an Piemont, quaidun-a dle Comun-e che dle vire a son pì ò manch andipendent e dle vire a serco la protession ëd quàich Sgnor, e peui vàire famije amportante, fèud motobin antich che a venta nen che a rëspondo a quaidun djë Sgnor locaj, e cit ëSgnor, gnun ch'a peussa primegé, ma tuti con sò pèis. A-i son peui ancora ij ben dle Diòcesi e coj dle Abassìe, e a costi, sovens a l'é arconossùa n'aministrassion andipendenta. Con coste premësse, trigo e guère a son garantì për un bél pòch, combin che a interven-a l'Imperator con l'intension ëd porté la pas e l'ordin.

An Piemont a-i son Sgnor e Sità ghibelin-e, che as apògio a l'Imperator, dont Amedeo V ëd Savòja a l'é l'arpresentant (vicari imperial), e Sgnor e Sità guelf che as apògio a j'Angioìn e a sosten-o 'l Papa (almanch coma prima aprossimassion).

Filip d'Acaja, agità e impetuos, as ambarca an vàire guère. Prima, con Amedeo V aòcupa Ivrèja, peui a serca d'acòrd con ij Viscont, a serca d'ocupé Savijan, a bat j'Angioin ma peui as ancòrs che ij Viscont a stan dventand pericolos, e antlora a serca torna d'avzinésse a j'Angioin, e via fòrt (costa a l'é la polìtica dël temp), fin-a a cand Filip, a fòrsa 'd cambié drapò as treuva isolà.

Filip d'Acaja a anterven an problema 'd sucession ant ël Marchesà 'd Salussi, e as treuva contra Robert d'Angiò, sensa avèj podù aprofité dle lòte dij pretendent al Marcheisà ëd Salussi. Le guère fra coj ch'i l'oma vist prima a continuo, ma ij Prinsi d'Acaja a riesso nen a fé chërse soa amportansa e presensa ant la region. Filip d'Acaja a riess a sventé na congiura contra 'd chièl, organisà da famije dissidente turinèise, apogià dai Marchèis ëd Salussi e Monfrà

Ant l'ann 1343 as crea na situassion bin problemàtica për ij Savòja e j'Acaja. Ël Marchèis ëd Salussi a céd soa Marca al Delfinà, dont a dventa feudatari, an cambi 'd na bela quantità dë dné. Pòch dòp ël Delfin, a la mòrt premadura dël fieul, ùnich eréde, a céd 'l Delfinà a l'erede al tròno 'd Fransa, e sòn sùbit dòp avèj rinforsà sò stat ant j'àute valade alpn-e ocupand ël teritòri 'd Bardonécia. Aimon ëd Savòja e Giaco d'Acaja as treuvo adess a fé ij cont con la potenta Fransa, dont ël Marchèis ës Salussi a l'é Vassal.

Ant l'istéss ann a meuir Robert d'Angiò e a-j suced la fija Gioana. J'Angiò, J'Acaja e vàire sità, ant ël 1345 as organiso contra Tomà II ëd Salussi, Gioan II ëd Monfrà e Luchin Viscont. Ant ògni sità a-i son, natural, dle part perdent che a stan da la part dl'aversari. J'Angiò a comenso a avèj ëd prim sucéss, ma j'Acaja a colàboro poch, dal moment che an col perìod Savòja e Acaja as treuvo sovens an conflit fra 'd lor. Ij Savòja a oten-o 'l contròl dirét ëd quàich tèra piemontèisa e a blòco Giaco d'Acaja lassandlo nen combate contra 'l Monfrà. An costa situassion già l'ann dòp 1346 j'Angioin a son batù

Ant la contìnua lòta ëd tuti contra tuti, ij cambi 'd vent a capito sovens, parèj coma ij cambi d'aleanse. J'Acaja a perdo motobin ëd soa amportansa, j'Angioin a son torna batù, ij Viscont a slargo un pòch soa ocupassion, mentre ij Savòja, a parte da Amedeo VI, dit ël Cont Verd, a comenso a arpijé pèis an Piemont, an contrast e a spèise dj'Acaja. An Euròpa as combat la guèra dij sent ani, che a sarà seguìa da le guère fra Fransa e Spagna, guère che a anteresserant bin da davzin le tère piemontèise.

Ij Cont ëd Savòja a l'han sercà d'espande soa influensa vers la Fransa e la Svissera, ma a l'han dovù fërmésse dnans a Sgnor pì potent che lor, e donca a torno a anteressesse dël Piemont, andova j'Acaja a son na sòrt d'avampòst. An efét Amedeo VI a l'ha spodestà j'Acaja che a resto jë Sgnor mach coma forma.

An Savòja 'l podèj dij Cont a l'é bin anradisà, parèj coma an Valsusa. An Val d'Osta a l'é nen vàire parèj, dal moment che ì j'autonomìe locaj a son motobin vive e fòrte. Ant le sità a-i son d'oposission, e vàire famije a son titolar ëd dirit da prima che a-i fusso ij Savòja e a l'han nen d'òbligh ëd vassalagi. La polìtica dël Cont Verd a l'é cola 'd barcamenésse fra Angiò, Viscont, Monfrà e Salussi, e a riva a fé chërse soa amportansa. Ant ël 1382 a riva a oten-e torna la sità 'd Coni.

An sto perìod la sità d'Ast a intra ant l'òrbita dij Viscont, che a son aleà con ël Marchèis dël Monfrà ant ël 1377. Sùbit dòp però, a passa sota la Sgnorìa dël Duca d'Orleans, coma dòta 's doa fomna Valentin-a Viscont. La sità a sarà peui an efét ocupà dal Duca Carlo d'Orleans ant ël 1447.

Ij sucess militar e polìtich dij Savòja a son an dzacòrd con la situassion social dl'ë stat ( e 'd tut ël Piemont). . A parte dal 1348 an Piemont a dventa arcorent la pést, con quatr epidemìe, dont la prima a elìmina a-peu-pré un ters dj'abitant. Le carestìe a son bin frequente e 'l nùmer dj'almosinant a l'é sempe pì àut. La chërsùa demogràfica 'd prima a lassa adéss vàire ovrié 'd campagna sensa tèra e sensa travaj e vàire contadin con dë tnùe tròp cite. La produssion agrìcola a l'é mal organisà e as ësvilupo colture 'd prodòt destinà ai rich (coma pr'esempi la vis) mentre la produssion ëd cereaj a basta nen. Ij borzoà sitadin che a son anrichìsse a comenso a anveste sò sold an catand ëd tère, e a comenso a formésse 'd gròsse proprietà. Sto fenòmeno, an Piemont, a riva nen a le dimension ch'a pija anvece an d'àutre part ma a riva a rende pì brute le condission ëd vita dij contadin.

Tute le sità a son sicura tròp cite, Turin a l'ha a-peu-pé 4500 abitant, Cher, che a l'é un-a dle pì gròsse, a l'ha 6500 abitant pì ò manch. La povertà a l'é bin ëspantià, e se la vita an campagna a l'é motobin dura, an sità a l'é nen ch'ìa-i sia tant ëd pì për la pòvra gent. Ij comersi a chërso nen opura as arduvo. Le vie 'd comunicassion a son pòche e pitòst mal butà. La situassion an total, coma a l'é vëddùa da la part dla gent, a l'é gnente bela.

Amedeo VII, ciamà Cont Ross, ant ël 1388 a riess a caté Nissa e sò teritòri. Peui a dvento part dl'ëstat ij teritòri dla valada che da Tenda a cala vers Coni. Për ij Savòja cost a arzulterà n'afé motobin amportant. Ma ant ël 1386 ant ël Canavèis a s-ciòpa n'arvira, con dle possà sociaj dàite da la miséria, la fam e le dëstrussion provocà da guère e bande 'd brigant. L'arvira a l'é cissà dal Marchèis dël Monfrà che, natural, a l'é contra ij Savòja. As trata 'd cola che a ven ciamà l'arvira dij Tuchin, che a và anans për ani. Amedeo VII a rivrà a dësbreujés-ne mach ant ël 1391. Ël Cont Ross a governa, për diciarà volontà 'd sò pare, a randa dla mare Bòna. An efét a l'é 'n dësbaucc pitòs incosient, a sgàira gòsse quantità 'd sòld al geugh d'asar, Cand a l'é sensa sòld a vend ij bisó, as arvira a jë strossin e a vend càriche e incombense.

Ël Cont Ross a meuir ant ël 1391, a l'é probàbil për tétano, ma a coj temp la malatia a l'é 'ncor nen dëscrivùa coma tal, e a-i é chi a sostéta che Bòna a l'abia fàit anvelené sò fieul. L'ardité a l'é 'ncora minor e donca la situassion a marca lòte. La mare a l'é Bòna 'd Borbon e la vidoa a l'é Bòna 'd Berry. Ij Duca 'd Borbon e 'd Berry a l'han manera d'interven-e an manera greva ant j'afé 'd Savòja. E contra ai Savòja adéss a-i son ëdcò j'Acaja.

A nass na sòrt ëd guèra angavignà e nen diciarà, fàita da bànde che a sìmulo d'agì 'd soa inissiativa, ma che darera a l'han an manera evidenta ij Viscont, ij Marchèis ëd Monfrà e coj ëd Salussi che a pago. Le còse a cambio mach cand Amedeo VIII a riva a l'età magior.

An sto sécol la guèra, che pura a l'ha compagnà 'l Piemont për tuta l'Età 'd Més, a dventa motobin pì devastant për le popolassion, motobin pì "grama", e a resterà parèj për tant temp. A part na decadensa general ëd "règole pì ò manch cavaleresche", che a son a-peu-pré fàule, jë Sgnor as servo 'd soldà mercenari, sovens strangé, che as fan gnun scrùpoj ëd crasé e sachegé tut andova a passo, sensa anfés-ne 'd chi a l'é 'l proprietari dle tère, se amis ò nemis. Soe violense, d'ògni tipo, a son sensa gnun fren, e sovens a contìnuo 'dcò a guèra finìa, cand a resto an gir grup dë sbandà, che a peulo esse bin gròss, a girolé për ël teritòri e a rivo fin-a a ocupé castéj e pais. An efét a esist nen na fòrsa superior che a peussa impon-e 'l rispét dle lèj, e peui ancora se ste lèj a-i son. Mai pì giusta che për sto sécol l'invocassion dël pòpol an soe procession : " a peste, fame et bello libera nos Domine".

Influensa an sla lenga

I l'oma vist che na veja forma 'd Piemontèis a l'é dovrà ant ël sécol XII pët scrive test a caràter pì che tut religios. I l'oma 'dcò vist che durant ël perìod dle Comun-e ël Piemontèis a l'é dovrà 'dcò për regolament e statuto, e d'àutri document parèj. Sicura che 'l Fransèis e l'Provensal, ant ël perìod dj'Angioin, a l'han avù manera d'influenséla lenga dël Piemont. L'istéss a càpita ant ël teritòri 'd Salussi, cand ël Marcheisà a dventa feud dla Fransa. An ògni meud costa influensa a l'é quàsi mach an sël léssich piemontèis, e a l'é marginal an soa strutura. An efét i podoma noté quàich influensa an sla sintassi, ma la gramàtica aresta an pràtica original, con particolarità che a-i son nen nì an Fransèis nì an Provensal e, natural, gnanca an Italian.

N'àutra influensa an pì dël Fransèis e dël Provensal a-i é cand ij Valdèis a son obligà a chité la Fransa e arfugésse ant l valade alpin-e piemontèise. Ancora al dì d'ancheuj, an Piemont, le valade valdèise a son ëd lenga fransèisa, A la fin a venta nen ch'i dësmèntio l'orìgin d'Oltralp dla cà Savòja. Oltra al Piemontèis (e 'l Provensal an sle montagne), an sto perìod, an Piemont, ël Fransèis a l'é pì dovrà dl'Italian. La cultura fransèisa e cola provensal a l'han influensà la cultura piemontèisa an manera greva, cultura che però, macassìa, a resta original.

A nass l'idèja 'd Piemont coma n'ëstat sabaud - Secol XV

La Sgnorìa dël ram Savòja a passa a Amedeo VIII, che a l'é un bon polìtich, che a ciama e a oten da l'Imperator l'investitura dij fèud e l'arconferma dij dirit, e con l'apògg dl'Imperator a serca 'd neutralisé j'avzin contrari. A fà n'inteligenta polìtica 'd colaborassion con j'Acaja. Ël nemis a l'é sempe 'l Marchèis dël Monfrà, che a l'é pijasse a servissi un Capitani 'd ventura an piòta e spregiudicà, Facino Can. Fra j'àut e bass dë sto perìod, ant ël 1410 ël prinsi Ludvich d'Acaja a conquista Pancalé. La còsa, da 's për chìla, a l'ha gnune particolar amportanse, ma i la arportoma përchè a fa nasse na canson che i l'oma ancora adess e che a l'é un dij pì vej document ëscrit che i l'oma an lenga piemontèisa.

Ant ël 1416, ël 10 ëd luj, la Savòja a ven portà a l'autëssa 'd Ducà da l'Imperator Sigismond, e parèj ël Cont Amedeo VIII ëd Savòja a dventa Duca 'd Savòja. Ant ël 1418 la dinastìa dj'Acaja as dëstissa për mancansa d'ardité legitim, e Amedeo VIII ëd Savòja as arpìja le relative tère. Da col moment ël prim nà dij Duca 'd Savòja a pija 'l titol ëd "Prinsi 'd Piemont". An prinsipi dë sto sécol, ël Viscont, che as apògia a na banda dël venturié conossù con ël nòm ëd Cont ëd Carmagnòla, a ranfòrsa soa posission an Piemont. Ma ant ël 1424 ël Carmagnòla a chita Milan, as arfugia an Piemont e a serca 'd convince prima 'l Marchèis ëd Salussi e peui Amedeo VIII a fé guèra a Filiup Maria Viscont. Ël Duca Amedeo a pija temp, mentre as forma na Lega contra Milan. Amedeo VIII a ten ël pé an doe scàrpe : a l'é aleà dla Lega ma a pija d'acòrd con Milan, e a la fin a riva a oten-e Versèj. Ël Viscont a l'é batù dal Cont ëd Carmagnòla a Maclòdio 'l 12 otober 1427 (episòdi arcordà dal Manzòni ant la tragédia "Ël Cont ëd Carmagnòla" - i arcordoma 'l còro : La bataja 'd Maclòdio : "S'ode a destra uno squillo di tromba - a sinistra risponde uno squillo - d'ambo i lati calpesto rimbomba - da cavalli e da fanti il terren. - Quinci spunta nell'aria un vessilo - quindi un altro s'avanza spegato - ecco appare un drappello schierato - ecco un altro che incontro gli vien. -.....").

A sta mira 'l Duca Amedeo VIII a comensa a rendse cont che as ëstà formand un possìbil ëstat piemontèis sota la Cà Savòja, contut che a sio 'ncora fòra ij Marchesà 'd Monfrà e Salussi, ij Viscont che a òcupo Versèj, Noara, Lissandria, Torton-a, la sità d'Ast che a resta sota l'influensa 'd Carlo, fieul ëd Luis d'Orleans e che peui a sarà ocupà da Filip Maria Viscont. Lë stat, adéss a dispon dë strument istitussionaj e aministrativ ch'a son amportant. L'obietiv, macassìa, a l'é 'ncora lontan, e 'l Ducà a risigherà 'ncora dë scomparì

Con na polìtica d'angann e ricat ant ij confront dël Marchèis dël Monfrà, ël Ducà 'd Savòja as ëslarga ancora ant ël 1435. Lë stat a l'é modernisasse e ij sò senter a son Chambery (la capital) e Turin. Ël Duca a procura na série d'ëstatuto che a régolo ij tema prinsipaj. A ven definìa na strutura për la Magistradura e diverse nòrme 'd procedura, e ancora 'd nòrme për evité ij conflit d'anterésse (dësgià a coj temp a-i era 'l problema !). Vers la fin dël sécol XV a ven portà an Piemont la coltura dël ris ant ël verslèis, ma an general për milioré l'agricoltura as fà bin pòch. J'atività industriaj a son ancora 'd pì andarera. A l'é anvece dventà pì bél ël visagi dle sità. Già a parte d'an prinsipi dël sécol Turin a l'ha soa Università, realisà da Ludvich d'Acaja, che a l'ha ciamà l'autorisassion tant al Papa d'Avignon che a col legitim ëd Roma che a l'Imperator. L'Università a ven peui trasferìa a Savijan, e peui torna a Turin. An cost sécol a nasso carateristiche spessifiche piemontèise ant l'architetura e ant j'art figurative, con d'artista avosà (Martin Spanzòtti, Defendent Ferrari, Gaudenzi Ferrari, etc.). Un pòch a la vira l'ass dlë stat as ëspòsta da Chambery a Turin, da la Savòja al Piemont.

A parte da l'ann 1427, ann cand ij Viscont a cédo Versèj ai Savòja, a son pròpi ij Savòja a avèj la supremassìa an sla region, ij Viscont ëd Milan (e peui jë Sfòrsa) a l'han na presensa amportanta, mentre 'l Marchèis ëd Monfrà e col ëd Salussi a son arduvùsse a pòca ròba. Ij Savòja (Carlo I), ant ël 1487 a riussiran ëdcò a ocupé Salussi gavandlo a Ludvich II, ma a dovran sùbit restituìlo mersì a l'apògg fransèis che 'l Marchèis a l'ha.

la sconda metà dël sécol XV

Dòp d'Amedeo VIII, sota Ludvich ëd Savòja, l'ëstat a perd na bon-a part dl'amportansa che a l'avìa aquistà, ma almanch a riva a manten-e sò teritòri. Ël Duca a lassa che a sìa soa fomna Anna 'l Lusignan a ocupésse dël podèj. Chila-sì a favoriss na longa serie 'd sò protét, e parèj a pròvoca vàire dëscontent e n'arcal ëd prestigi internassional.

A Milan, al pòst dij Viscont a rivo jë Sfòrsa. Ël Duca Ludvich as fica ant la question për oten-e quàich tèra dij Viscont, ma a sara la facenda an passiv, dal moment che a oten sì quàich tèra ant ël noarèis ma a-i gionta Lissandria, che a ven ocupà da jë Sfòrsa. An pì a riva a perde sùbit le tère aquistà ant ël noarèis. Ëdcò 'l Monfrà a l'avìa sercà d'oten-e tère e 'dcò chièl a oten gnente.

An sto perìod ij Savòja as amparento con ël Rè 'd Fransa, Luis d'Orleans, che a dventerà Luis XI, a sposa Carlòta, fija dël Duca Ludvich ëd Savòja, mentre Amedeo, fieul ëd Ludvich e Prinsi 'd Piemont, a sposa Jolanda, sorela dël futur Luis XI. Ël neuv Rè 'd Fransa Luis XI, a comensa a antroduvse ant le costion piemontèise, a serca d'arduve 'l Piemont a na soa base për operassion militar. Ël quart-genit ëd Ludvich, Filip ëd Bresse, a reagiss a costa anterferensa fransèisa ant ël Ducà, e a finiss për intré ant na sòrt ëd congiura, e a l'é probabil ch'as na renda gnanca cont, tramà da jë Sfòrsa. Filip, con un colp ëd man, a elìmina 'd personagi influent a favor dla Fransa, e fra costi 'l Canslé sabàud. Ij pian fransèis a falìsso, ma Luis XI a riva a isolé Filip, a lo fà aresté e ampërsoné për pì ò manch doi ani (1464).

Ël sucessor Amedeo IX a l'é negà për ël podèj e a l'é malavi. La fomna, Duchëssa Jolanda, a l'é an piòta e a a stà aranda al marì ant ël govern. A lo sostituiss pijand la regensa ant ël 1469. La stòria polìtica 'd Jolanda a l'é bin malorosa. La Duchëssa a preuva a ten-e l'ëstat fòra da l'influensa fransèisa, ma a-i riva nen vàire. L'influensa fransèisa a l'é greva, e a-i son fòrt contrast fra Piemontèis e Savojard. Ij Piemontèis a penso che che lë stat a sia tròp condissionà dai Savojard, mentre costi a son nen content ëd combate për në stat che a pensa dë spantiésse an Lombardìa.

Antant Filip ëd Bresse a dventa filo-fransèis, e a ancolpa Jolanda 'd serché n'aleansa con Venessia. Convint da Luis XI as prepara a marcé contra ij Savòja, ma a arsèiv da costi ùltim ëd propòste anciarmante e a càmbia drapò. Sempe sota la maneuvra 'd Luis XI, jë Sfòrsa e ij Marchèis ëd Monfrà e Salussi as bogio contra ij Savòja. A nass na situassion angavignà che a pòrta gnun profit a tute doe le part.

Ël prim nàdëëa, Prinsi Carlo, che a dovìa goerné a meuir a quindes ani, e ij doi fratéj Filibert e Carlo a son ancora masnà. A na ven fòra un perìod motobin confus, andova Jolanda a tira a manten-e lë srat fra jë Sfòrsa, ël Rè 'd Fransa, ël Duca 'd Borgògna. Filip ëd Bresse a tira a porté Jolanda da la part fransèisa, ma Jolanda a céd nen. Jë Svisser a intro an guèra contra la Borgògna e la Savòja, e con vàire fàit le tère antorna al lagh ëd Ginevra a ven-o perdùe dai Savòja. Ël Duca 'd Borgògna, che a l'ha por ëd cambiament d'aleanse, a fà aresté a tradiment Jolanda. La còsa a và bin a Luis XI, che adéss a riva a pijé la tùa dël Prinsi Filibert, e Filip ëd Bresse a dventa leutenent ant ël Ducà 'ìd Savòja. Jolanda a sarà peui liberà ant ël 1476 e a meuirirà ant ël 1479.

Ëdcò cand Filibert a riva a la magior età a l'é nen an condission ëd governé lë stat, che a resta an man a ufissiaj fransèis, fin-a a cand Filip ëd Bresse a na dventa, an pràtica, lë Sgnor. A ven nominà Governator dla Savòja, e sò fratel, che a l'é Vësco 'd Ginevra, a dventa governator dël Piemont. Ma sùbit dòp Filibert a meuir, e la sucession a passa al fratel Carlo I. I soma ant ël 1484.

Ël sécol as sara con la guèra fra ij Savòja e 'l Marchesà 'd Salussi, e con le maneuvre dij Savòja për slarghésse ant ël Monfrà. Carlo I a meuir motobin giovo, ma a l'é riussì a ocupé quàich tèra 'd Salussi, e a l'ha otnù 'l tìtol e ij dirit an sël regn ëd Gerusalem e Cipro, che a l'é rivaje coma cadò da la magna Regin-a Carlòta, vidoa 'd Ludvich ëd Savòja, mòrta sensa ardité. Sto tìtol, sensa gnun-a consegoensa pràtica, a sarà vantà dai Savòja fin-a al dì d'ancheuj. L'ardité 'd Carlo I a l'ha mach eut mèis, e la regensa a toca a la mare Bianca (prima 'd Monfrà e adéss ëd Savòja). La situassion a dventa difìcil, e ant ël 1490 Bianca a venta ch'a ceda a Ludvich II ëd Salussi, che a l'é giutà dai Fransèis e dai Milanèis (Ludvich ël Mòro) ij teritòri ant ël salussèis conquistà da Carlo I.

Carlo VIII (neuv Rè 'd Fransa) a pensa 'd calé an Italia e arpijésse 'l Regn dle doe Sicilie, coma ardità dj'Angiò. Ij Fransèis a son an Piemont, che a resta neutral (almanch Savòja e Monfrà, dal moment che Salussi a apògia ij Fransèis), e a combato contra na Lega anti-fransèisa, andova a-i son Venessia e Milan, oltra a d'àutri. Ël Piemont savojard a venta che a fornìssa arzòlrse ai Fransèis. Antant a meuir l'ardité dij Savòja, e 'l Ducà a passa a Filip ëd Bresse, ùltim ardité 'd Ludvich ëd Savòja, spregiudicà e antrigant da giovo, com i l'oma vist, adéss pì responsàbil. La resiora Bianca as artira da la sena. A la mòrt ëd Filip ëd Bresse a dventa Duca Filibert II. Prima a l'é obligà a secondé la polìtica fransèisa, peui a comensa a dëstachésse da la Fransa e avzinésse a l'Àustria, con sò mariagi. Filibert a meuirerà sensa ardité ant ël 1504.

Ël sécol XV a l'é caraterisà, an Piemont com ant ël rest d'Euròpa, da la pést che a torna motobin sovens. Ant ël sécol la pést a càpita a Turin disset vire, ma da sì ò da là, an Piemont, a l'é segnalà almanch sinquanta vire. Për boneur a dventa man man manch malegna, 'dcò përchè a aumento le përson-e imunisà an manera natural (l'ùnica manera ch'a-i era a coj temp). La popolassion, che a l'era diminuìa fin-a a metà dël sécol, (ant ij prim ani dël '400 Turin a l'avìa fòrse 3000 abitant) a comensa torna a chërse 'd nùmer. Ant le campagne, macassìa, a son sparì ij borgh pì cit e j'abitant a son consentràsse ant ij pais.

An tut ëi Piemont as arduv la surfassa cioltivà a gran e a chërs la part coltivà a prà për fé fen, An efét a dventa risigos ël trasferiment dle béstie ant l'istà vers la montagna, e donca a-i é pì da manca d'erba an pianura. A nass l'indùstria dla seda, che a përmëtt ai contadin d'integré ij guadagn anlevand e vendend ij cochet, L'indùstria dla lan-a e dël fustagn a l'é dësgià bin anandià.

An sto perìod j'autonomìe comunaj a son bele che spoarìe, e jë Sgnor al'han arforsà a basta sò podèj da interven-e coma àrbiter ant le ruse fra comunità ruraj e nobiltà local, cand cost'ùltima a comensa a pretende tròp. e sòn ant ògni part dël domini. Lë stat a l'ha n'aparà giudissiari bin atressà, e a l'é 'dcò ant l'interésse dël Prinsi ardimensioné 'l podèj dij nòbij ruraj e mostrésse coma protetor dla popolassion. D'àutra part adess le comunità a son ant la posission d'afronté longh e dispendion procéss. Le ruse an sto camp a son bin ëspantià. A-i son ëd cas, an particolar ant ël Piemontoriental, ëd comunità che a l'han la possibilità dë scavalché 'l feudatari e trate dirét con ël Duca a propòsit dj'incombense fiscaj.

Na neuva nobiltà - Ij tre stat

I l'oma già vist che ant le Comun-e le famije pì amportante as costruivo castéj e as catavo teren e Sgnorìe da jë Sgnor ëd campagna. Adéss ant le sità a-i son famije 'd banché che a l'han butà ansema 'd bin gròsse richësse e a dispon-e 'd tanti sòld lìquid. D'àutra part jë Sgnor, comprèis ij Sacòja ij Monfrà e ij Salussi, a l'han sempe da manca 'd sòld, e an quàica cas con urgensa, për finansié soe imprèise e fé sò contrat.

Ël finansié jë Sgnor a dventa un gròss afé, ma nen sempe peui jë Sgnor a l'han la possibilità 'd rende dné contant, e antlora a onoro sò débit con la concession ëd tìtoj e dirit, che da na part a consento al banché d'intré a fé part dla nobiltà, e da l'àutra a peulo rende 'dcò motobin ëd sòld. Fra le Sgnorìe comprà dai banché an costa manera an sto perìod, a-i é pr'esempi cola dij Cacharano, na famija originària d'Ast, che a dvento Sgnor ëd Bricherasio. I trovroma pì anans un Cont Cacherano ëd Bricherasio a la bataja dl'Assiëtta ant ël 1747. Donca quaiduna 'd coste Sgnorìe a dura ant ël temp. D'àutre, anvéce as ëslinguo prest, crasà da j'event.

An compens, le famije amportante dle Comun-e, che a l'avìo catà teniment e castéj da jë Sgnor ëd campagna nen anlià a jë Sgnor prinsipaj e j'istéss nòbij ëd campagna 'ncora andipendent, a son obligà a sotmëtse a un-a dle Sgnorìe (an particolar Savòja ò Monfrà), che sempe 'd pì a tiro a ocupé tut ël teritòri, eliminand ël pì ch'a peulo le zòne che a son fòra da soa influensa ò contròl.

Sto afermésse dël podèj "sentral" a l'é bin vist da la popolassion, che a l'é sempe an urt con lë Sgnor local për soe pretèise, e a l'ha la possibilità, cand coste pretèise a son esagerà, ëd fé apél al Prinsi. Da soa part ël Prinsi a l'ha anterésse a fé valèj la "giustìssia" e confermésse coma sovran dël teritòri e 'd tuti, vagnand prestis.

Antant, già a parte dal '300, an Piemont a càpita un fenòmeno che a-i é nen an d'àutre part d'Italia. Për quàich costion che as arferìss a l'andament dlë stat, ël Prinsi (is arferima a Savòja, Monfrà, Salussi), a cònvoca j'arpresentant dij Vassaj, e dle diferente comunità, për anformé ò dëscute ëd quàich costion. St'assembléa a ven ciamà "dij tre stat", dal moment che as arferiss a nòbij, borzoà e clero, contut che 'l clero a partécipa an manera motobin marginal.

Ant ij teritòri sabaud coste assemblée a trato 'd sòlit, ëd finansiament a lë stat. Ël Duca ò un sò arpresentant a deuv spieghé përchè a l'ha da manca 'd sòld (ël Duca a l'é tnù a manten-se dël sò), convince (magara con quàich cadò) j'arpresentant a aceté, e peui as ëstabiliss coma a venta sudivide 'l pèis che a ven ciamà "sussidi". La convocassion dl'assemblea a l'é pitòst frequenta.

Document dël perìod an lenga piemontèisa

An sto perìod a pija pé la "Làuda piemontèisa", componiment sacr an poesìa, d'ispirassion fransëscan-a, che ant ël temp a l'é modificàsse fin-a a esse d'autut piemontèisa. A son rivan-ne quaidun-a d'ëste làude. As ëspantio 'dcò j'arpresentassion sacre e le procission figurà, andova as deuvra motobin ò mach ël piemontèis. Com i vëddroma an soa session, a l'é particolar com a l'é ampostà l'euvra "Gelindo" andova ij personagi nòbij a parlo an italian e coj nen nòbij a deuvro 'l piemontèis. Fra ij document "nen literari", a l'é rivane la "Sentensa 'd Rivàuta" che a l'é na sentensa an matéria d'ampromëttiure, dàita dal vicari dël monasté 'd Rivàuta e scrita an ciàir piemontèis ant ël 1446. Vers la fin dël sécol i l'oma le euvre literarie 'd Gian Giòrs Allion. Chièl-sì a scriv an fransèis, latin macarònich e piemontèis.

Ël prim '500, més sécol difìcil

Ant ël 1497 ël Duca d'Orleans, Sgnor d'Ast, a l'é dventà Luis XII Rè 'd Fransa. Filibert II a l'era stàit obligà a n'aleansa con la Fransa, che adéss a òcupa Milan (1499). Filibert a l'ha otnù un bel gnente, se nen ij ravagi portà da l'esèrcit fransèis ëd passagi. Com i l'oma acenà, Filibert a tira a dësgropésse da la Fransa con sò mariagi con Margrìta d'Àustria, ma a meuir, com i l'oma già dit, ant ël 1504 sensa ardité. Ant ël Ducà 'd Savòja a sucéd a Filibert II sò fratél Carlo II, che a vorerìa fé magara 'd tut ma nen ël Duca.

Ij Fransèis, an soa guèra d'Italia, a contìnuo a traversé e ravagé 'l Piemont, mentre Carlo II a peul nen interven-e. A oten gnun vantagi gnanca con la pas ch'a ven dòp a Noyun e peui a Cambrai, andova le gròsse potense as buto d'acòrdi për dominé l'Euròpa e a sacrìfico la Savòja.

La situazione adesso è quella della guerra tra Francia e Spagna, Carlo I di Spagna diventa l'Imperatore Carlo V alla morte dell'Imperatore Massimiliano nel 1519. Carlo V a pretend për l'Impero la Borgògna e 'l Ducà 'd Milan. N'Impero motobin potent e la Fransa a ven-o a fésse guèra an Piemont sovens e volentera. An efét ël Piemont, mersì a soa posission, a l'é stratégich për tute doe le potense an geugh. Ël Duca 'd Savòja Carlo II a serca 'd resté a gala, ma 'l Ducà 'd Savòja adéss a l'é quasi n'ambreuj për tuti.

Fransèis e Spagneuj a serco 'd caparésse le piassefòrt dël Piemont. Ël Duca Carlo II a ven a trovésse ant na situassion pitòst genant cand, dòp avèj otnù për sò fratel Filip ël Marcheisà 'd Salussi, che l'Imperator a diciara confiscà (contu che 'l Marcheisà a staga ant la sféra dla Fransa), sò fratel Filip a passa a l'amprovis da la part dla Fransa, e la còsa a và an fum. Ant ël 1528 Filip a sposa Carlòta d'Orleans e a ven anvestì Duca 'd Nemours.

A vince a l'é Carlo V, e da la politica 'd comproméss che Carlo II a l'ha portà anans, ël Duca 'd Savòja a spera d'avèj quàich vantagi, ma a oten mach ëd promësse. Soa fomna Beatris a riva, macassìa, a oten-e da Carlo V le sità d'Ast e Ceva, che a dvento sabàude.

An col perìod (ann 1533) ant ël Marchesà 'd Monfrà la dinastìa dij Paleòlogh as dëstìssa. A toca a l'Imperator Carlo V decide an sël Marcheisà, e Carlo II ëd Savòja as treuva sùbit fòra dij gieugh, përchè a l'ha gnun-e adrësse diplomàtiche e a finiss për trovesse tròp isolà. Ëdcò le pretèise dël Marchèis ëd Salussi a l'han nen d'efét, e 'l Monfrà a ven assegnà al Duca 'd Mantoa për decision imperial. An Monfrà 'l Duca 'd Mantoa a l'é considerà në strangé.

La situassion social e econòmica a l'é tràgica an tut ël Piemont. Ël Duca 'd Savòja a serca, ma sensa sucéss, ëd rende pì bon-a la situassion, ma a manco j'arzòrse e le guère a son contìnue. La Marca dël Monfrà as treuva, adéss, a esse mach ësfrutà dai Gonzaga 'd Mantoa, e le còse a van nen méj gnanca ant ël Marcheisà 'd Salussi. Ëdcò an sto stat a-i son lòte për la sucession, e 'd coste as fà àrbiter ël Rè 'd Fransa, che 'l Marcheisà a j-j é sempe anlià. A tuti sti problema as gionta 'l fàit che an sto perìod a torna la pést, già mostràsse a Turin ant ël 1493, ma adéss motobin pì malegna. Ël Piemont a l'é 'dcò scorù da bande dë sbandà che as diciaro dle vire con ij Fransèis e dle vire con jë Spagneuj, ma sempe a faà ravagi e violense. A son bin organisà e a gòdo 'd protession sicure.

Ij Fransèis a calo torna a ocupé 'l Piemont ant ël 1536. Turin a l'é an man dij Fransèis e Carlo II ëd Savòja as artira a Versèj. Ant j'ani ch'a ven-o as ëspòsta da un pòst a l'àutr fra Versèj, Milan e Nissa, aspetand ëd torné ant ël possess ëd soe tère, che a son arduvùsse adéss a pòca còsa, e 'l Piemont a dventa an pràtica fransèis.

An sto perìod a-i é 'dcò n'avzinament dij Valdèis a l'arforma 'd Lutero e Calvin. Ij Valdèis a comenso a arsèive d'apògg da jë stat ëd religion protestanta (an particolar da Svìssera e Inghiltèra). A le guère ch'i l'oma vist as gionto 'ncora përsecussion e guère 'd religion, com i vëddroma pì ant ij particolar. Antant, a la prima reassion ëd Carlo II contra ij Valdèis, a ven un perìod pì tranquil, dal moment che quàich comandant fransèis ch'a l'ha invadù 'l Piemont a l'é protestant, e un ëd costi a l'é, an pràtica, l'Governator dle valade valdèise.

Bon-a part dël Piemont a sarà considerà fransèis për 27 ani, ma a dispét ëd tut l'economìa dël Piemont an sto perìod a peul considerésse bastansa svilupà. Ant ël 1548 , ëdcò la dinastìa dij Marchèis ëd Salussi as dëstissa, dòp un bel perìod ëd lòte interne fra ij member dla famija marchional. Ël Marcheisà, che a l'era già dventà an passà un feud fransèis, a ven unì a la Fransa d'autut. La Fransa, macassìa, a òcupa nen tuta la region, dal moment che la part ëd Piemont a Sud a l'é ant la sféra dj'Imperiaj.

Tut as ancagniss contra 'l Piemont an sto perìod, a-i son famin-e e inondassion e an doi ani (1536 e 1543) a càpita n'invasion ëd cavalëtte che a desrtuv tut 'arcòlt. A-j manca pòch che 'l Piemont a ven-a eliminà e dividù "sotbanch" fra Spagneuj, che a dòmino a Milan, e Fransèis.

Ël fieul ëd Carlo II e sò sucessor, Emanuel Filibert, a passa al servissi dj'imperiaj e con costi a combat e a l'ha bon sucess (an Piemont ant ël 1552 e peui ant le Fiandre, andova a bat ij Fransèis ant na bataja arzolutiva).

Ël second '500, Emanuel Filibert e Carlo Emanuel I

A la fin dla guèra Franch - Spagneula (tratà 'd pas ëd Chateau Cambrésis ant ël 1559) Emanuel Filibert ëd Savòja a torna an posséss dle tère sabàude, ma nen tute. Vàire sità, e fra coste Turin e Pinareul, a resto coma piassafòrt fransèise, mentre Ast e Versèj a resto a jë Spagneuj, Lissandria a resta sota Milan.

Për ël Duca Emanuel Filibert a tramonta ògni possibilità d'ëslarghésse vers la Fransa, e donca a resta mach la possibilità d'arforsésse vers l'Itàlia, ma mach dòp d'avèj torna trovà un pòch ëd pèis polìtich : lë stat a l'é, an efét, motobin vulneràbil e 'l Duca as rend cont che a podrìa esse eliminà ant ël gir ëd na giornà.

Emanuel Filibert a travaja motobin a riorganisé e modernisé lë Stat. Dòp ani 'd guère e dësband, a l'é necessari fé arnasse un sens moral e un sens dlë Stat. A fé sòn Emanuel Filibert a travaja con decision e autoritarism. Sò assolutism a pòrta motobin ël podèj al senter a dëscàpit dij benefissi feudaj ëd prima, e sòn, për la gent comun, a finiss për esse un vantagi, rispét a le pretèise dij nòbij locaj. A trata la liberassion dël Piemont da part dij Fransèis e a arpija Turin ant ël 1562. Turin a ven sernùa coma capital dlë Stat, antivëddend un possìbil slargament dlë Stat da 'd sà dj'Alp (e peui 'dcò përchè Chambery a l'é tròp esponùa ai Fransèis). Prima 'd tut Emanuel Filibert, che a vnirà ciamà "testa 'd fer", as òcupa dla riorganisassion dl'esèrcit, convint che lë Strat a venta ch'a peussa conté su fòrse soe ch'a sio significante për survive e ranforsésse. Ant ij pian dël Duca l'esèrcit a venta pì nen ch'a sia mercenari, ma na fòrsa nassional basà su soldà che a fan servissi për soa tèra. Parèj a ven potensià e arfàita la milìssia paisan-a, dont a son fàit responsàbij ij nòbij locaj. Ai nòbij peui a ven fàita l'oferta, an pràtica nen rinunsiàbil, ëd fé sevissi coma ufissiaj, ùnica strà che a përmëtta sucessiv miorament ëd posission. L'organisassion antivista dal Duca, an efét, a tira a porté ij nòbij al servissi dlë Stat, gavandje 'l pì possìbil ël podèj përsonal. Tant a ven anvestì ant la dissiplin-a e ant la convinsion dl'esèrcit, butand parèj le base 'd col ch'a vnirà 'l mito dl'esèrcit piemontèis, sempe cit ma motobin vàlid e determinà. Lë stil militar a ven ëdcò esportà ant la vita sivil.

Ant la sconda metà dël sécol ch'a fà sëddes i l'oma 'ncora Spagneuj, ël Duca 'd Mantoa e Fransèis, a ocupé na bon-a part dël Piemont, con scontr armà an Monfrà e ant ël Marcheisà 'd Salussi, adéss controlà da la Fransa. Ant ël Monfrà 'l Duca 'd Mantoa a tira a eliminé le istitussion dla Comun-a 'd Casal, la Comun-a a reagiss e 'l Duca 'd Mantoa a passa a na frosa repression. Vàire tère monfrin-e a son vendùe dal Duca coma feud. Emanuel Filibert, ant ël tentativ d'oten-e quàich vantagi, as propon coma protetor dla sità 'd Casal. Ant ël Monfrà 'l Duca 'd Savòja a oten apògg e simpatìe. Soa polìtica a l'é 'dcò chila assolutìstica, ma se nen për àutr, a ven nen considerà strangé com ël Duca 'd Mantoa. An pì, le costume dël govern dij Savòja a amëtto nen certe bestialità coma cole fàite dal Duca 'd Mantoa. La sità 'd Casal a l'é obligà a arendse al Duca 'd Mantoa, e parèj a perd soe libertà comunaj, i soma ant ël 1568, sensa che ij Savòja a peusso interven-e. Vàire monfrin a emigro ant ël Ducà 'd Savòja e ant ël Marchesà 'd Salussi.

Ant ël salussèis a-i son lòte interne për ël contròl dël Marchesà e ansema a-i son lòte 'd religion. Dëstissà ch'a l'é stàita la Cà dij Marchèis ëd Salussi, lë Stat a l'é aministrà da ufissiaj fransèis, che a ruso fra 'd lor. Ëdcò an cost cas Emanuel Filibert a serca 'd proponse coma mediator e oten-e 'd vantagi, ma la situassion a l'é che ij grand ëstat a l'han nen interesse che 'l Ducà 'd Savòja as rinfòrsa. Ant ël 1571 la cita marin-a piemontèisa, basà a Nissa, a partéssipa con onor a la bataja 'd Lépanto.

Macassìa ant ël 1575 ël Duca a oten la restitussion dle piassafòrt fransèise 'd Pinareul, Perosa, Savijan, e peui cole spagneule d'Ast e Santhià. A meuir ant ël 1580. A l'ha nen otnù gròss vantagi teritoriaj, ma a l'ha trasformà lë Stat da 'ndrinta, lassandlo motobin pì bin organisà e pì consistent. A sarà bin arcordà dai Piemontèis, che adéss a comenso a sentse 'd pì na vera nassion.

Vers la fin dël '500, oltra a la Savòja, ël Ducà a comprend quasi tut ël Piemont, gavà le zone a Est (Noara, Torton-a, Lissandria), ël Marcheisà dël Monfrà, ancora sota ij Gonzaga, e l'ex Marcheisà 'd Salussi, adéss teritòri fransèis. Ël Delfinà a comprend ancora le àute valade 'd Susa e Chison. Caraterìstiche d'ësto perìod a son peui le lòte contra ij Valdèis, con àut e bass, che comsëssìa a porto a un prim "tratà 'd toleransa" che, al moment, a dà na sòrt d'arconossiment ai Valdèis, che però a contìnuo a esse confinà an soe valade. Ma 'dcò sì, bin prest le guère as arpìjo, con episòdi 'd sangh da tute doe le part, an sle montagne dle valade 'd Susa e 'd Chison, com i vëddroma.

Dòp Emanuel Filibert a ven sò fieul Carlo Emanuel I. La polìtica che a farà a sarà d'aventura e spregiudicà, e a sercrà d'aprofité d'ògni ocasion ch'a fasa supon-e la possibilità d'oten-e 'd vantagi për ël Ducà. Andova a rivrà nen con la diplomassìa (e con l'angann) a provrà con la guèra. Donca na fila dë scontr e d'acòrd (bin sovens segrét) con Fransa e Spagna, sercand ëdcò d'apògg da l'Inghiltèra e da Venessia. Ij sò obietiv a son ij teritòri 'd Salussi e 'l Monfrà, ma 'dcò Genoa e ij teritòri an sël lagh ëd Ginevra. As angagia su minca front militar e diplomàtich, dla moment che as rend cont che mach parèj a peul ten-e testa a le Grande Potense e goerné l'indipendensa (ò la survivensa midema) dlë Stat.

Coma organisassion dlë Stat a va dapréss a la polìtica 'd sò pare, e con sò podèj assolut a tira a arduve privilégg e fòrsa dle classe nòbij, anquadrandje ant l'organisassion aministrativa e militar dlë Stat, mentre a favoriss la chërsùa dij borzoà e a tira a fé almanch un pòch pì bon ël livél dle classe popolar.

Le guère a ciamo sòld, e an Piemont a nasso taje e cotis, le guère a pòrto distrussiopn e mòrt, e 'l Piemont a paga 'dcò sì sò pressi. Contut sòn sto Duca a riess a completé l'euvra 'd sò pare ant l'anliésse ij sùdit che, almanch për ël moment, as sento fiér d'esse Piemontèis e aparten-e al Ducà 'd Savòja, parèj com la còsa a ven notà da diplomàtich ëstrangé an soe relassion.

Com sò pare, 'dcò Carlo Emanuel I a travaja për milioré le condission dël Piemont, a pensa a la cultura, e chièl midem a scriv (ëdcò an Piemontèis), a slarga Turin, ma p' che tut a serca 'd ranforsé le difèise dlë Stat. Le spèise militar as fan sempe pì àute.

Le guère 'd religion e le lòte interne ant la Marca 'd Salussi a dan la scusa al Duca 'd Savòja d'ataché e ampadronisse 'd Salussi, ant l'ann 1588. A l'é un ver colp ëd man che a pròvoca la reassion negativa 'd tuta l'Euròpa, e 'd j'àutri stat italian, che a vëddo pròpi gnente bin un ranforsament dël Piemont. Lë scontr armà contra la Fransa a l'é nen evitàbil. Dòp vàire fàit militar e diplomàtich con Fransa e Spagna, as riva a conclude un tratà a Lion ant ël 1601, e con sto tratà La Marca 'd Salussi a dventa sabàuda an cambi 'd quàich tèra da 'd là dj'Alp e na cifra dë dné, con un bilansi final che as peul dì favorèivol al Duca 'd Savòja.

Lë Stat, macassìa, a l'é motobin mal butà, nen mach da la guèra, ma 'dcò da la pést che as abat an sël Piemont ant ël 1598 e 1599, segoìa da na famin-a ant ël 1602. Ij problema a son tanti e Carlo Emanuel I a dà man a quàich riforma e provediment an vàire camp. Turin a l'ha pijà sò ròlo 'd capital, as archìnca e a-i rivo d'artista e 'd literà.

La Sìndone a Turin

I l'oma neuve disordinà an sla Sìndone a parte dal VII sécol, e as sà che ant l'Età 'd Més a esistìo vàire "sìndone". Cola 'd Turin, për vàire rëscontr, a l'é cola che a smija ch'a l'àbia la pì àuta probabilità d'esse autèntica, bele che con vàire anterogativ. Ant ël 1204 a compariss për la prima vira a la vistà dij crosià che a intro a Costantinòpoli e a l'é dëscrivùa da Robert ëd Charny. As dis che donca a sia stàita portà an Fransa e tnùa dai Templar. Cancelà ch'a l'é stàit l'ordin dij Templar, la Sìndone a sarìa stàita afidà a la famija dij Charny.

La prima data sigura për la Sìndone 'd Turin a l'é 'l 1353, cand as treuva a Lirey. Ël Vësco 'd Troyes a na proibiss l'ostension ant ël 1389, a rason dle superstission che, an col'época, a produv. Margrita 'd Charny a dà an guerna la Sìndone a Anna 'd Lusignan, peul esse ant ël 1453, mentre un document dël 1464 a conferma che la Sìndone a l'é proprietà dij Savòja. Ant ël 1502 l Sìndone a l'é a Chambery, guernà ant la "Saite Chapelle".

Antònio 'd Lalaing, Sgnor ëd Montigny, a dis d'esse stàit testimòni d'un "Giudissi 'd Dé" an sla Sìndone, che a ven buìja ant l'euli e lissivia për vëdde se la figura a spariss, com a dovrìa fé se a fussa na pitura. Ant ël 1532 a ven an part danegià da n'incendi e peui a ven restauràda le monie clarisse.

A ven portà a Milan, a Nissa, a Versèj da Carlo II che a l'ha por ch'a peussa esse portà via. A Versèj, a la mòrt ëd Carlo II a ven salvà dai ravagi fransèis dal canònic Costa. Peui a torna a Chambery.

Ant ël 1578 ël Cardinal Borromeo 'd Milan a veul visité la Sìndone, e antlora Emanuel Filibert a la fà porté a Turin, për scursé 'l viagi al Cardinal (a l'era nen fàcil traversé j'Alp, a coj temp). La Sìndone a torna pì nen a Chambery (ij Savòja a j'ero trasferisse a Turin). Dal 1694 a ven butà ant la capéla dël Guarini, fin-a a l'ùltim incendi che a l'ha risigà 'd distruvla. Adéss a l'é an locaj dël Dòm ant na giojera con atmosféra artifissial për evité d'àutra ossidassion.

Guèra 'd religion an sj'Alp

Dal 1532 ij Valdèis a l'han aderì a la Riforma 'd Lutéro e Calvin, e a peulo conté su quàich apògg internassional. Ant ël Piemont ocupà dai Fransèis (prima part dël sécol XVI), ij Valdèis a oten-o, an prinsipi, quàich vantagi a dann djë Sgnor locaj. Ma prest a comenso torna le persecussion, an particolar an Val Chson e àuta Val Susa, che a son domìni dël Delfinà. Vàire Valdèis a emigro an Svissera (a Ginevra as forma na bela colònia piemontèisa).

Ant ël 1557 a riva al tròno 'd Fransa Fransesch II, che a organisa sùbit na spedission conta ij Valdèis. Vàire Valdèis fransèis a treuvo n'arfugi ant le valade dël pinerolèis, ma a sta mira ij Valdèis a decido che a deuvo armésse për difendse, nen mach difende soa religion, na 'dcò soa tèra.

Cand Emanuel Filibert a pija 'l podèj, as treuva ant na situassion complicà. Për soe arforme,an efét, a l'ha da manca 'd pas interna, e donca a l'avrìa nen veuja 'd fé guèra ai Valdèis, ma a Augusta, ant ël 1555 a l'é stàit stabilì 'l prinsipi che la popolassion a venta che a sia dla religion dël Sovran, e an pì ij Valdèis a son apogià da Ginevra, sità che la Riforma a l'ha portà via ai Savòja. Dòp quàich tentativ d'arzolve 'l problema sensa j'arme, ant ël 1560 a comensa la guèra. A ven organisà na spedission contra ij Valdèis, che a arzolv gnente, ma a possa ij Valdèis piemontèis a aleésse con coj dël Delfinà. La guèra a va anans ëstraca sensa solussion, contra un nemis che as fà nen ciapé, che a colpiss e a spariss.

Antant però, an Fransa, a dventa Regent Catlin-a de Médici, che a l'ha na polìtica 'd toleransa ant ij confront dij Riformà, e donca 'dcò dij Valdèis, e 'dcò Emanuel Filibert a pensa a la pas, che a-j serv për arformé lë Stat. A Cavour, ant ël 1561, a ven fàit un tratà 'd pas che, con vàire limitassion, a l'é 'l prim at ëd toleransa religiosa europengh, un neuv prinsipi. Sòn a arzolv për ël moment 'l problema ant ël Ducà 'd Savòja, ma nen ant ël Delfinà, che për la part piemontèisa a comprend j'àute valade 'd Susa e 'd Chison. Sì la guèra a contìnua për àutri doi ani, con violense e distrussion da tute doe le part. Ant ël 1563 Catlin-a de Médici a fà na crìja che a dà libertà religiosa ai Riformà.

Ma la guèra a comensa torna ant ël 1569. Con un colp ëd man ij Riformà, comandà dal Capitani Nicola Colombin, a ataco e òcupo Exilles. Ij catòlich a l'han coma comandant La Casette, che sùbit a riva a arpijésse la fortëssa. Ël Colombin a dis che l'assion militar a l'era stàita "comissionà" da n'ëstat forsté, che an cambi 'd sòld a l'avrìa catà la fortëssa. A l'é probabil che darera a-i fussa pròpi Emanuel Filibert.

Dòp la neuit ëd San Bartromé a Paris, ij Valdèis, ant ël 1572, a arpijo le incursion e për quàich ani a-i é guerija e distrussion.

Ël '600, la chistion dël Monfrà, Madama Cristina, l'ingerensa fransèisa

Carlo Emanuel I a serca d'aprofité dla situassion ereditària complicà për propon-e soe pretèise an sël Monfrà. Ma 'l gieugh diplomàtich a porta a gnente e donca 'l Duca a arpija la guèra. As fida dl'apògg fransèis, che però a arzulta nen efetiv, e dòp vàire aveniment, gròss dann e na patela 'd sòld sgheirà, tut a finiss con gnente 'd fàit, però 'l Duca as fà 'l nòm ëd chi a l'ha resistù a jë Spagneuj

A ancamin-a la guèra dij trant'ani. Carlo Emanuel a l'ha progét ambissios, e a intra ant na lega con Fransa e Venessia, ant ël 1623, antramentre che an Fransa 'l Cardinal Richelieu a dventa l'ispirator polìtich dël Rè, e an efét a l'ha chièl ël podèj. Ël but dël Duca a l'é col d'ëslarghésse a spèise 'd Genoa. Quàich sucéss a cissa 'l Duca a pensé d'ëslarghésse an Lombardìa, ma ij Fransèis a mòlo l'imprèisa (a lor a servìa mach un diversiv). Carlo Emanue l I, antlora, a torna a sò progét an sël Monfrà, e a pija d'acòrd con jë Spagneuj për na soa spartission. A comensa la guèra ant ël 1628.

Second j'acòrd, jë Spagneuj a dovrìo ocupé Casal, mentre Carlo Emanuel I a òcupa ampressa Alba, Trin e d'àutri teritòri e jë Spagneuj a assedio Casal. Ij Fransèis a tento d'ampedì che Casal a casca, ij Piemontèis as opon-o al passagi dl'esèrcit fransèis, ma da stërmà a fan lòn che a peulo 'dcò lor për nen che Casal a casca ant le man djë Spagneuj. A-i é n'ëscontr con la Fransa (as dis che a sìa stàit mach simulà), andova a smija che la Fransa a vincia. As riva a un tratà ('d Susa) andova la cascà 'd Casal a ven evità e Carlo Emanuel I a oten quàich cit aument dël teritòri a spèise dël Monfrà (ant ël 1629), frut dëd dobi geugh fàit (ò almanch parèj a smija).

La guèra franch-ëspagneula a arpija e Carlo Emanuel, an prinsipi neutral, a passa con jë Spagneuj, mentre ij Fransèis a torno an Piemont. As riva parèj al 1630, cand ël problema gròss a dventa la pest. Ant l'istess ann ël Piemont a l'é ocupà dai Fransèis e Carlo Emanuel a meuir.

La pest a crasa 'l Piemont. Prima dla malatìa a-i ero staje d'ani 'd carestìa e d'aluvion. Ij comersi as fërmo e a chërs tuta na boschin-a 'd delinquensa, 'd përson-e che a spéculo an sla situassion. As noto però 'dcò përson-e an piòta e teston-e che a combato contra 'l malagi për soa comunità. Un ëd costi a l'é 'l Sindich ëd Turin, Fransesch Belëssia (Francesco Bellezia). Le possibilità dla sanità dl'época a peulo nen evité che paìs antér a sìo scancelà da la malandra. A Turin as riva a 150 mòrt al dì (su na popolassion ch'a resta 'd 10 ò 12 mila abitant, dal moment che j'àutri a son andàit fòra sità).

A Carlo Emanuel a suced Vitòrio Amedeo I, marià con Cristina 'd Fransa che, gnanca a dìlo, a l'é motobin anlià a la Fransa, dal moment che a l'é la sorela dël Rè 'd Fransa luis XIII. Na nòta che i foma sì e che a servrà dòp: Vitòrio Amedeo a l'ha già 43 ani e a l'ha doi fratéj pì cit che a son Morissi che a l'é Cardinal, e Tomà, che ant l'ocasion dël matrimòni con la Principëssa fransèisa Marìa 'd Borbon-Soissons a l'ha pijà 'l titol ëd "Prinsi 'd Carignan", branca dij Savòja che a-i vniran ij Rè d'Itàlia. Ël Duca Vitòrio Amedeo I, cissà da la fomna, a serca d'avzinésse a la Fransa, che a l'é torna present an Piemont, mentre sò doi fratéj Morissi e Tomà a son contrari a costa polìtica. An efét costa polìtica a dventa bin prest na dipendensa da la Fransa. Ël Duca a oten d'esse arconossù Rè 'd Cipro (titol che a l'avìa già prima "an teoria") e parèj soa fomna a dventa Soa Autëssa Real, ò Madama Real (titol sensa Stat, che an Euròpa a pròvoca quàich schergna.) A passrà a la stòria con ël nòm ëd Madama Cristina.

Vitòrio Amedeo as treuva pëssià ant ij gieugh dël Cardinal Richelieu, che a l'ha 'd propòsit an sël Ducà 'd Savòja, e soa polìtica filo-fransèisa, condissionà sovens da la fomna, a finiss për preparé la guèra sivil. Ël Duca, ancoragià da la Fransa, a torna a pensé a Milan, ma l'apògg fransèis a l'é nen efetiv, përchè ij fransèis, torna. a vorìo mach un diversiv për soa assion contra la Germania. Perdùa la possibilità 'd vince an Lombardìa, ël Duca a preuva a espandse vers Genoa, ma a meuir ant ël 1636.

A la mòrt ëd Vitòrio Amedeo I, sò prim fieul Fansesch Giacint a l'ha mach pòchi ani. La regensa a speta a Madama Cristina. L'ardité a meuirerà da fieul e 'l neuv ardité a sarà sò frél pì cit Carlo Emanuel II . La regensa donca a dventa longa.

As formo doi partì an guèra fra 'd lor che a son ij Madamista (Madama Cristina - Fransèis) e ij Prinsipista (Prinsi Tomà - Spagneuj). Ël Prinsi Tomà, apogià da jë Spagneuj, a riva a assedié e ocupé Turin, ma a venta ch'as artira përchè l'apògg spagneul a ven a manché. Ij prinsi Tomà e Morissi a oten-o, macassìa, da l'Imperator la nòmina a tutor dël giovo Carlo Emanuel II, e la regensa, an oposission a la regensa 'd Madama Cristina. Adéss la guera sivil a l'é ufissialisà. Cristina as signa "Cristina 'd Fransa" e 'l Cardinal Richelieu a triga për gionté 'l Piemont a la Fransa an manera definitiva. Cristina a céd a la Fransa quàich piassafòrt e sòn a giuta Tomà e Morissi a trové apògg an vàire sità piemontèise, che a passo da soa part. La guèra con la Spagna a continua, ma la Fransa a l'ha na posission malfidà e an realità a giuta nen ël Piemont che, ant ij sò pian, a venta nen che a arpija pèis. Versèj a ven ocupà da jë Spagneuj. La polìtica dël Richelieu a dventa pericolosa an manera sutila, ma Cristina a riva a nen casché an tuti ij trabucèt, a dispét ëd tut.

Ant ël 1642 a-i é un prim acòrd ëd pas che però a fonsion-a nen. Antant Madama Cristina a l'é fasse un brut nòm da na mira moral, ma a venta sempe ten-e cont che an col perìod le calunie a son bondose. La pas as fà peui ant ël 1648 a Westfalia, e con costa la presensa fransèisa an Piemont a l'é sempe greva (a son a Pinareul e ant d'àutre piasse). Lòn ch'a resta dël Monfrà a passa ai Savòja, ma la sità 'd Casal a resta al Duca 'd Màntoa.

Carlo Emanuel II a pija 'l podèj, sempe ant ël sorch dla mare. Ant ël 1660 a oten andarera Versèj, che a òcupa, e ant ël 1662 Cristina a meuir. Un fieul dël Prinsi Tomà, Eugenio 'd Savòja-Carignan, a passa al servissi dj'Asburgo e i lo artrovroma ant la stòria dël Piemont.

Carlo Emanuel II a tenta dë slarghésse a dann ëd Genoa (ant ël 1672) ma a faliss. A meuir ant ël 1675, cand sò fieul Vitorio Amedeo II a l'é 'ncora cit. A-i é donca n'àutra regensa dla mare Maria Gioana Batista 'd Savòja -Nemours. Ëdcò an sto perìod a-i é torna an Piemont na greva influensa fransèisa (adess ël Rè 'd Fransa a l'é Luis XIV). Ël Piemont as trasforma, an pràtica, ant na provinsa fransèisa, e la Fransa a contòla fin-a 'l bilansi.

A son dë sto perìod la resistensa armà a la taja an sla sal ant la zòna 'd Monvì fra ' 1680 e 'l 1699, e la guèra contra ij Valdèis, decidùa për suditansa a la Fransa., dont i diroma.

Vitòrio Amedeo II a pija 'l podèj mach ant ël 1684. Ël Duca a comensa sùbit a slontanésse da la Fransa e arpijé ij rapòrt con sò cusin ël prinsi Eugenio, che as treuva contra la Fransa a servissi dl'Àustria.

L'assolutism e la fin dle libertà comunaj

Për tut ël '500 e 'l '600 as assist, an Piemont, a l'impon-se dl'assolutism ducal, tant ant ljë stat dij Savòja coma ant ël Monfrà dij Gonzaga. Man man a ven eliminà tut lòn ch'a resta dle libertà e dij privilégi conquistà da le sità arlongh ij sécoj ch'a ven-o prima, e che 'ncora a j'ero an vigor an quàich sità. I l'oma vëddù coma 'l Duca 'd Mantoa a l'àbia crasà le istitussion comunaj ëd Casal an manera btutal. Quaicòs che a jë smija a càpita ant la zònz 'd Monvì, com i l'oma acenà prima. Costa a l'é l'ùltima àrea piemontèisa andova, a la fin dël '600, a-i son ancora d'istitussion comunaj. La gent dël pòst, costumà a gestisse da sola la taja an sla sal (la zòna a viv ëdcò d'un contraband "tolerà"), as arvira, e la repression che a riva a l'é brutal. Costi a son cas lìmit che però a dimostro coma 'l podèj sentral a sia chërsù. Antant ij Diuca a organiso lë stat, che a dventa pì eficent e burocràtich, e a comensa a chërse 'l pèis fiscal an sle comunità locaj. Coste ùltime a resto parèj sensa sòld, e antlora a serco d'oten-e 'd piasì për alegerì 'l càrich. As formo cole clientéle e dipendense che, ant ij fàit, a elìmino tute j'autonomìe.

Ël Duca, adéss, a l'é ant la posission d'impon-e taje e régole sensa da manca 'd consulté l'assembléa dij tre stat (che an efét a ven pì nen convocà), mentre a livélsentral a elìmina tuti coj organism che a sio an quàich manera d'arpresentansa. Sòn a val tant për ij sitadin borghèis coma për ij nòbij, che an pratica a ven-o butà al servissi dlë stat, vis-a-dì dël Duca, che consentra tut ël podèj e a pija soe decision tut al pì dòp avèj consultà quàich fidà consijé.

An sto perìod lë Stat a l'ha sempe pì da manca 'd sòld, për le spèise 'd Cort, pëer la burocrassìa motobin chërsùa, për ij palass e le cese ant le sità, andova a trionfa 'l Baròch Piemontèis, ma pì che tut për tut ël dispositiv militar, che a stà ambiand ant l'ancreus.

A ven-o fàite le provinse, con un fonsionàri che an prinsìpi a l'é giudes d'apel, ma che peui as trasforma ant un dispositiv ëed contròl dël Duca. A Turin a-i é un contrast fra la Cort e 'l Municìpio (che an pràtica a l'ha pi gnun podèj) fin-a an sle procession religiose, an particolar cola dël Corpus Dòmini, che a son competensa dla Cort. Al Municìpio a resta l'organisassion dla festa 'd San Gioan (a sta festa la Cort a pertécipa nen).

L'evolussion dël compléss militar

Le neuve artjarìe dont a son dotà j'esercit, a rendo inùtij ij vej castéj, caraterìstich dël paesagi piemontèis. A l'istéssa manera a dvento inùtij le muraje dla sità, parèj com a-i ero stàite pensà ant l'Età 'd Mes. Le neuve técniche 'd guèra a ciamo d'esèrcit con un gran nùmer ëd soldà. A-i é la corsa a fortifiché le sità con bastion e sitadele, con terapien a front dël nemis pr limité ij dann dj'artijerìe, e a costruve fortësse ant ij pont stratégich dël teritòri. L'aasedi, che a ciama un gran nùmer ëd soldà, a pija pì d'amportansa che la bataja an camp duvert.

Tute ste euvre a l'han un cost motobin àut da 's për lor, e an pì a ciamo un gròss esercit che a sia echpagià pëer operassion a bin largh ragg, e che donca acosta motobin ëdcà chièl.

I l'oma vist che a parte da Emanuel Filibert, as comensa a pì nen fé cont an sij soldà 'd profession angagià an sël moment ma a punté an 's na milìssia nassional fàita da na part ëd professionista anrolà an përmanensa, e da n'àutra da soldà anrolà con na leva obligatòria. As ved l'oportunità che st'esercit a sia sempe pront, ëdcò an temp ëd pas, e as comensa a organisésse parèj. Ma 'l mantniment dë st'esercit a gionta neuve spèise a lë stat.

La situassion social dël Piemont ant ël '500 - '600

Ant ël perìod as alterno fase dë svilup e fase 'd crisi. Ant le soste fra le guère e le epidemìe, as ved un velòce arfiorì dël Piemont, che a dimostra n'àuta produtività dla region, dont l'economìa a contìnua a esse pì che d'àutr agrìcola, almanch ant la prima part dël perìod. Cand Emanuel Filibert a pija 'l podèj, la region a l'é ardovùa pròpi mal, ma già mach na vinten-a d'ani dòp ël Piemont a ven dësxrivù coma na region rica e drùa, dont l'agricoltura, dësbandìa e abondanta, a alimenta esportassion, fere e mërcà. Dal moment che la richëssa piemontèisa a l'é basa pì che tut an sl'agricoltura, costa a patiss nen vàire le congiunture econòmiche internassionaj, ma a l'é pì sensìbil a le guère combatùe an sël teritòri. Ël perìod ëd tranquilità ant ël regn d'Emanuel Filibert a favorìss na velòce chërsùa.

A son j'ùltime guère 'd Carlo Emanuel I, e la pest ch'a ven dòp, a fé parte un perìod ëd regression ancreusa. Con la mòrt ëd Carlo Emanuel I as fërma cola arnàssita dlë Stat a tuti ij livéj, che a l'era partìa da Emanuel Filibert, e a-i é na decadensa general. Ant ël perìod dle doe regense ij privilegi dij nòbij a son chërsù, regalà da le resiore an serca d'apògg. Ansema a costi a chërso fra ij nòbij le ruse e fin-a la delinquensa. As conto sassinagi, violense e ruse fra le famije e andrinta a le famije dl'aristocrassìa piemontèisa. Ëdcò 'l clero a l'é pròpi nen d'esempi, e fra la gent la religiosità a l'ha lassa 'l pòst a la superstission e al folclor. Ël brigantagi a l'é bin present e sovens nen punì, dal moment che ij brigant a oten-o la libertà giusta pagand na cifra 'd sòld, dont lë Stat a l'ha sempe da manca.

Le guère e la pest a son compagnà da carestìa, e le campagne as dëspòpolo, ma 'dcò le sità a perdo d'abitant. L'ùnica sità che a contìnua a chërse a l'é Turin, che a sùpera d'un bel pòch tute j'àutra. La poertà a l'é chërsùa motobin e le malatìe a fan stermini. La muirìa infantil ant ël prim ann ëd vita a riva an quàich pòst al 50%. A-i son ëd sità che a son mese drocà. Le atività industriaj e artigian-e a son frenà da le pòche comunicassion, da dassi e da taje e da j'assion militar che a son sempe dëstrutive. Le strà a son ruvinà e ij brigant a son un perìcol da 's për tut.

Le taje a son àute për manten-e le fòrte spèise militar e dla Cort. Ël sistema fiscal a l'é mal organisà e motobin grév. A ven-o cotisà rédit e patrimòni, ma 'dcò dle vire j'atività mideme an manera andipendenta da lòn ch'a rendo, e parèj a càpita d'avèj le taje pì àute dij guadagn.

Minca comun-a as governa con ij sò ordinament e ij sò privilegi (ant ël perìod dle regense 'l podèj central a l'é sbiadìsse). La giustìssia a l'é aministra con motobin ëd rigor e la condana a mòrt a l'é dovrà nen mach për ij crimen gròss. Le përzon a son dzuman-e fòrt, e la tortura a l'é na pràtica giudissiària comun-a. Mach ant la sconda metà dël sécol le còsa a ancamin-o a cambié na stissa. A la fin dël '600 le còse a comenso a 'ndé bin bastansa ampréssa, la popolassion a arcomensa a chërse e contut che a sio aumentà ij contadin, ij salàri agrìcoj a son aumentà.

Lòn ch'a contìnua a esse curà e organisà a l'é l'esèrcit, con l'antrodussion ëd vàire specialità, e 'd régole për la sudivision an regiment. A ven organisà e potensià l'artilierìa e na gran cura a l'é butà ant la progetassion e costrussion dle fortificassion.

A ven-o comensà neuve colture 'd ròbe che a rivo da l'América, ma le tère coltivà a son ardovùsse, parèj coma 'l nùmer ëd béstie anlevà. Contut sòn, as treuva la manera 'd fé chërse la coltura dël moré, che a forniss l'indùstria dla seda. La seda piemontèisa a riva ampréssa a esse la pì bon-a d'Euròpa. Ëdcò la siderurgìa, socià a l'atività dle minere, a arsèiv na bon-a possà da j'esigense 'd guèra.

A ven ëdcò antodovù an Piemont (Savòja) ël geugh dël òt, prima dàit an concession darera pagament d'un cotis, peui a ven proibì, e peui torna dàit an concession. Vist peui sò bon foson, a nass ël Lòt dë Stat. Na còsa dë sto tipo a càpita peui për ël tabach.

A contìnua la vèndita ëd feud e dij tìtoj socià, con ëd mecanism e 'd clàuse che se da na part a smija ch'a ralento la sentralisassion dël podèj, da l'àutra a dan al Duca ò al Marchèis, a seconda dij pòst, d'utiss për avèj na nobiltà pì anlià a Chèl. A nass un vér mërcà controlà da lë Sgnor, che a dventa sùbit motobin fosonant. An passand, ij Benso a compro la Contéa 'd Cavour mach ant ël 1649.

A la fin dël '600 Turin a l'é dventa, d'un bél pòch, la sità la pì popolosa dël Piemont, e a la fin dël '600 a riva a 44'000 abitant, mentre Ast, la sconda as f dësbandìa e abondantarma a 8'000 abitant.

La costion Valdèisa

Sto perìod a l'é caraterisà da violense fra Catòlich e Valdèis. Ij Valdèis a son an spantìa, an càusa dij tanti ariv da le nassion andova ij Valdèis a son perseguità. Parèj, da le valade andova a peulo an manera bastansa tranquila professé sò cult, a comenso a calé vers la pian-a. Ij Duca 'd Savòja, che a l'avìo mostrà na certa toleransa, a son adéss (sec. XVII) motobin dipendent da j'umor fransèis. Sle montàgne a càpito d'incident serio, e ant un ëd costi a ven massà 'l Parco d'Oulx (an teritòri dël Delfinà, ant ël 1650).

Ant ël 1655 ël governo ducal a impon ai Valdèis ëd lassé la pian-a, e donca as prepara na spedission ant le valade.

Ij soldà ducaj a fan d'ëstermini ant ij paìs valdèis e parèj ël Piemont as treuva isolà ant l'Euròpa e an particolar dai paìs protestant. Inghiltèra e Svissera as organiso për giuté le valade valdèise. As riva a un neuv acòrd ëd "convivensa", che a stabiliss torna 'l véj tratà 'd Cavour, ma che però a dura pòch. An efét jë scontr a continuo, e ant ël 1685 Luis XIV, Ré 'd Fransa, a arpija la guèra, gavand, an pràtica, tute le libertà ai Valdèis, e a serca 'd cissé 'l Duca 'd Savòja a fé l'istess.

Vitòrio Amedeo II tut sùbit a limòcia un pòch, ma peui a va dapréss a Luis XIV. Ij Valdèis a arfudo le imposission e as organiso për difendse, contut che as treuvo fra doi feu, sota 'l comand ëd Rico Arnaud. La dërota dij Valdèis a l'é nen evitàbil, tanti a son ij mòrt, tanti a ven-o butà an përzon, mentre a continua la guèrija 'd cit grup. Guerija che a l'é motobin vajanta e gorëgna, a la mira dë dventé na fàula. Sempe për la pression dl'Inghiltèra e dla Svissera, ij Valdèis superstit a peulo arfugésse an Svissera.

Da sì ij Valdèis a progeto 'd torné an soa tèra. La situassion polìtica a-j giuta, dal moment che an Euròpa as forma la Granda Aleansa con Gujelm d'Orabge, adéss Rè d'Inghiltèra, che a guida la lega e a dventa protetor dël Protestantésim. Ant ël 1689, sota la guida d'Arnaud, ij Valdèis a torno ant le valade dël Pélis, con na longa marcia da l'àrea 'd Ginevra, duvertandse la strà con l'astussia e la fòrsa.

Contra ij Valdèis a-i son ij Fransèis e 'l Duca 'd Savòja. Cost ùltim a serca 'd pijé temp e a finirà 'd fé na pas separà con ij Valdèis, rompend l'aleansa con la Fransa (sempe n'avzin arzigos), e dand la possibilità ai Valdèis ëd vive sensa mnasse ant le valade dël Pélis e Chison (la part piemontèisa a coj temp). Sòn a l'é dësgià quaicòs, contut che as trata ancora nen dl'arconossiment dla libertà religiosa. I soma ant ël 1690 e Vitòrio Amedeo II a l'ha rompù l'aleansa con la Fransa e a l'ha diciaraje guèra.. Da cost moment le milissie volontàrie valdèise a saran sempe ansema ai Piemontèis ant le guère contra la Fransa.

Ël pont an sla lenga piemontèisa

Ël '600 a l'é 'l sécol andova la lenga piemontèisa a l'é formà al complét e madura. An sostansa, as trata dl'istess piemontèis che i parloma al dì d'ancheuj. La produssion literària an piemontèis, a parte da cost'época, a dventa bondosa. Contut che a-i sio variassion locaj (còsa che a càpita an tute le lenghe), ël piemontèis a l'é spantià an tuta la region, bele che costa a sia dividùa an vàire Stat.

Da le ùltime còse che i l'oma contà sì dzora as vëdd coma, ant ij sécol prima, a sia stàit fòrt l'anfluss fransèis e provensal. Ëdcò jë Spagneuj a l'han lassane an nòstr léssich, paròle derivà da soa lenga. Tut sòn a l'ha nen influì an sla strutura dla lenga piemontèisa, che a l'ha svilupà na soa gramàtica e na soa sintàssi. An col perìod a l'é 'ncora motobin scàrsa l'influensa dla lenga italian-a. I podoma conclude che 'l léssich piemontèis a l'é stàit anrichì da parole 'd diferenta proveniensa, ma pì che tut ëd proveniensa fransèisa e provensal. La nos prinsipal a resta fàita da paròle che a rivo dal Latin, second dle régole 'd derivassion che a arcòpio ò a son j'istesse a cole relative a le lenghe neo-latin-e dël grup ossidental (mentre l'italian a fà part dël grup oriental). Gramàtica e Sintassi a l'han mantnù soe caraterìstiche, con bon-e diferense rispét a cole dle lenghe davzin-e.

An forma ufissial as deuvra 'l Fransèis, an particolar ant ël Ducà sabaud e ant le tère piemontèise dël Delfinà (andova as deuvra coma lenga corenta 'l provensal ò ossitan) e ant ël Mascheisà 'd Salussi , opura l'Italian (nen vàire bin dovrà). Sempe pì pòch as deuvra 'l Latin (ma a l'Università le tesi as ëscrivo ancora an Latin). Ël Piemontèis, macassìa, a l'é l'ùnica lenga conossùa e parlà da tuta la popolassion, sensa distinsion ëd cét social, So usagi scrit, adess a l'é bastansa spantià.