Adriano Cavallo/Veje stra dla granda
PARLOMA UN PÒCH DË STÒRIA NOSTRAN-A : VEJE STRA DLA GRANDA modifiché
Car letor, vist e considerà che për boneur as sent minca vòta ’d pì, parlé ’d coltura ’d tradission, i l’avrìo pensà che magara a sarìa findi piasos, savèj e magar vnì a conossensa d’un pòch dla Stòria dle nòste bande, dle nòste valade, dij nòsti vej pais, ëd cola Stòria che ij “cacam” ( a l’é nen n’insult nèh, ma a veul mach dì: “boriosi” a la piemontèisa) da sempe a l’han mai vorsù che noi a vneisso a cognosse nòsta vera Stòria, (va un pòch a savèj ël përchè..) sërcand ëd ten-e bin ëstërmà ant jë scafaj dj’archivi stòrich dij Comun, ëd le paròchie, dle biblioteche e via fòrt. Sens’àutr sta Stòria a sarà cognossuva da jë studios an materia, sensa për àutr portela a conossensa dla gent comun-a, a la bon-a, ansoma a col ”pòpol”, esaltà e sfrutà, quandi che a fà còmod a ”chèidun”, dësnò maltratà quandi magara a pretenderìa d’esse portà a conossensa ’d lòn ch’a l’era capitaje a soa tèra, cola tèra onda a son piantà soe rèis e che a l’é stàita bagnà dal sangh e dal sudor dij vej dij vej, dij cé e, purtròp e nen për nòst dësmerìt, i l’oma nen mach dësmentià, ma i l’oma mai cognossula.
I na dëscuto pa che a l’é ’mportant cognosse la “ Stòria”, cola ch’as ven mostà (un bel eufemism...costa paròla) ant le scòle, stòrie pì dle vire ’d leu bin leugn e scognossù, ch’a së spërd ant la neuit dij temp, a l’é sens’àutr amportanta ma, còs na dìse se i podèisso cognosse un cicinin ëd cola nòsta? Për sòn, a l’é vnume ’l gigèt ëd sërché ’d parlé dla “ Stòria nostran-a”, sensa avèj gnun-e pretèise didàtiche nì tant sì pòch “ëstòriche”, e gnanca i l’hai gnun-e intension ëd mostéje ai ciat a rampigné, a-i mancrija mach pì sò...ma për porté a conossensa cite còse, se i voroma ciaméje parèj, dël nòst passà giomaj quatà da la póer dël temp...e dl’indiferensa e, sensa ofende gnun, ëd l’ignoransa (l’ignoransa, a l’é nen n’insult, ma a veul mach dì ”nen savèj e nen cognosse”, tut lì).-
Dòp ëd costa premëssa ch’a ventava fé, i deuvo dì che coste còse ch’i scrivo, i l’hai gavaje da un vej lìber ch’a l’era stàit ëscrit vers la metà dël milasetsent da “n’infaticabil e atent caminador ëstòrich”, un prèive dël Mondvì: Pietro Nallino, che a l’era stàit parco a Moross për dissèt agn e piovan a Bënëtte për set. Ël lìber : “Ël cors dël fium Pes”, a l’era stàit stampà a Mondvì, ant ël 1788 da “Giovanni Andrea Rossi, stampador e libré”, lìber che a fà part ëd le “Antiche Istorie”, part ësconda e riscrit da Geronimo Ranieri (i lo sai nen se as trova anco an vir..).
I deuvo dì che, a lese cost lìber, i son, coma ch’as dis, “drocà da ’n pé”. I son vnù a conossensa ’d còse ch’i sarìo mai e peui mai spetàmje e i chërdo che coj letor che a l’avran veuja e la passiensa ’d lese ste righe, a provran la midema sensassion. I lo sai che magara chèidun tut sò a lo savrà ma, i chërdo che la magior part dij sitadin ëd coj leu ch’i nominàrej..a l’han mai savulo..-
Lòn ch’a l’ha scrit sto “stòrich” dzorpì a ricerche stòriche, a san ëd legenda e minca tant am torno an ment serte stòrie mascrà da fàule che i l’hai sentù vaire vòte conté ant le longhe “vijà” invernaj ant le stale daj vej, daj “conta stòrie” che mincatant as fermavo a ciamé un pòst për passé la neuit e na scheula ’d mnestra e un bicer ëd vin..M’arcòrdo che tute a comensavo për parèj: Na vòta, tanti e tanti agn fa....e peui s’anlandiavo sle descrission pì o meno “rangià” dij leu con dë nòm giomaj scognossù, con ëd còse ch’a j’ero capitaje: pais sprofondà sot-tèra, o gran fracass d’eva ch’as sentija përvene da s-ciaplure afrose e misteriose sbardà travers camp e vàude, pais che na vira a ciamavo “vìla”, che a j’ero sprofondà o smenda parèj ’s chërdìa...e, un ij giontava na còsa, n’àutr na gavava n’àutra sensa savèj gnente ’d precis , ma col sistema dla “tradission oral” a l’era riessù a tramandéne lòn ch’a l’avrìo dovù fé jë studios e arsërcador stòrich, ma un motiv a sarà bin ëstaje se gnun a l’han mai vorsù ch’as féissa.-
Për tant i veuj ciameve: I lo savìj che la “ vila ’d Moross”(sità di Morozzo), a l’era già abità fin daj tempëd quand a regnava an “Palestina” ël famos Ré David? Visadì bin 2839 agn fa e se i giontoma j’agn che van dal 1788 al di d’ancheuj a fan tant coma 3058 agn... incredibil epura da jë scrit dël Nalin, a risulta pròpi parèj, coma dì che Moross, a l’era stàita fondà 250 agn prima ’d Roma ! Na còsa da nen chërde, e pura sto vajant arsërcador, con preuve a la man, a l’era riessù a dimostrélo, anche se magara a-i é chèidun che a-i chërd pa. Basta mach lese tut cost lìber për rendìsse cont ëd còse che i sarìo mai sognassje e sòn përché, gnun a l’é mai pijasse la briga ’d féslo savèj sempe...se ”Lor”a lo savìo. La midema còsa a val për quant a risguarda le “stra romane” che a passavo da ste bande lì, e ’dcò ambelessì, a-i é torna da rësté con la boca duvèrta. Sente un pòch costa-sì ch’a l’é bela.
Ël Nalin a dis che la “via Giulia”, ciamà an latin “Julia Augusta”, a l’era la stra pì granda che Giulio Cesar a l’avìa fàit costrùe vàire agn anans ëd la nassita dël nòst Salvator Giusù Crist, apopré tremila agn fà. Costa stra a partìa da Roma, a rivava a Piacensa e da lì a deviava a mancin-a e a traversava tuta la pianura padan-a rivand a la “vila Romanisio” (ij pais anlora a vnisìo ciamà “vile”) che scond la stòria e le legende da sti drochèri, a sarìa peuj nàje Fossan. Da sì la stra a calava giù a Stura e lo traversava s’un pont ch’a ven anco ciamà al di d’ancheuj: pont vé (pont vej). Sto pont a l’era fàit ëd pera përchè la “potensa romana” a-i fasìa passé ij sò tropié për rivé findi an Ëspagna. Peui la stra a montava arlongh la riva për Sant Alban, a passava ant la region “San Massim” e peui findi a Moross, da lì a continuava sù, findi a Bene superior, àora Beinëtte (ma ’d sòn, i na parlo peui n’àutra vira) e da lì a seguitava për d’àutri doi mija[1] fin-a a rivé a la “vila Flamolasca” che a sarìa nen àutr che la Ciusa ’d Pes (Chiusa Pesio). Da lì, sùbit dòp, a s’anfilava ant la val Pes longa set mija piemontèis, che a l’era apopré dissèt chilòmetri e a traversava doi vòte ’l Pes . La stra a continuava an sla riva mancin-a sensa che a-i fusso d’àutre costrussion. Rivà an ponta dla val a virava a mancin-a e a traversava la montagna che a sarava la val e a monatva su “ vers n’àut mont” che ’l Nalin a specifica nen e a-j ciama mach “ alli uomini”e peui rivà ansima as “përdìa la vista dël Piemont”voltandje le spale e a continuava pë r”..Alp, mont e pian” a mesa còsta e a la fin a sbocava a “ La Turbìa”, l’atuala “La Turbìe”, da lì a s’unìa a l’àutra importanta stra ch’a l’era “ l’Aurelia”.
A l’é tradission che ansilì, a sio passaje tuti ij tropié roman diret an Ëspagna. Tut sto camin ël Nalin a l’era faslo a piotoni e a l’era fërmasse an sla riva d’un fium che alora a fasìa da divisòri fra ’l Regn ëd Fransa e ij possediment ëd la Ca Savòja. Sta stra , lassand a soa mancin-a Antibo (Antibes), a s’inoltrava ant un bel bòsch e a seguitava vers la Provensa e la Spagna ....”-
Quaidun a podrìa contesté tut sòn ma, col grand ëstòrich (un dij nòsti) ste còse a l’é pa ’nventàssje, përchè a l’era riessù a trové sparpajà an pòch daspërtut, reèrt roman an tuti ij canton onda a l’era andàit a fiché ’l nas,. Nen mach, a l’avìa trovà un bordél ëd lastre ’d pera e marmo (lapidi) tute gravà an latin e purtròp chèicadun-e pì nen legibij. Chiel, con na passiensa ’d San Giòb, a l’avìa trascrivuje sempe an latin e parèj a l’ha fàje stampé su cost maravijos lìber dzorpì a na catèrva ’d document antich ch’a l’era riessù a trové ant ij sò pelegriné travers brich e tampe, coma tuti coj inerent a contrat e strument dij “sgnor ëd Moross” e via fòrt.. Chi ’d vojàutri a savìa che la stra romana, che a traversava la val Pes për finì a Nissa dël Mar, a l’era stàita l’ùnica stra ëd colegament tra ’l bass Piemont, con le tère fransèise an coj lontan temp, findi quand che ’l Duca ’d Savòja, Carl Manuel IV°, a l’avìa fàit costrùe la neuva stra che passava al còl ëd Tenda, onda a-i son ij fortin.
Ël Nalin a dis a propòsit dë sta stra, testualment: “...con bondosa spèisa ’d fer e ’d feu, onda ch’a l’era necessari, specialment da Saòrgio a Tenda, arlongh ël fium”. Findi alora la stra pì batùa a l’era cola dla val Pes che dòp avèj traversà le “impervie” montagne passand dal “ Prel” che a veul dì: ”Praelium= bataja” e peui sempe pì an su findi al còl dël Duca (probabilment). Al pian dël Prel, a l’era stàje na tremenda bataja tra ij “famigerà Sarasin” (Saraceni)e ij “nassionaj” visadì “ij nòsti” che as dasìo un gran d’afé për campé fòra da nòste tère (testualment) “quella pessima gente”. N’àutr sit onda a j’ero scontrasse le fòrse nostran-e con sti “invasor” , a l’era un pra ’n caon d’un valon ch’as ciamava “pra dël mal-masél” (prato dël mal-macello), an col sit, a dìs sempe ’l Nalin, a j’ero trovasse numerose arme antiche da guèra e armadure ch’a j’ero stàite consegnà ai “Pare dla Certosa”. Segn ch’a j’ero vere le fàule che a contavo ij vej valigian che ansilì a l’era stàje n’àutra tremenda bataja e che l’eva dël Pes a l’era dventà rossa dal sangh dij “nassionaj” e “quelle canaglie” vnùe dal mar (parèj a-j ciama ’l Nalin ij Sarasin).
Sempe ’l Nalin a scriv, che la stra pì curta da Turin vers Nissa dël Mar, a l’era cola che passava a Borg San Dalmass e peui për la val Gess, findi a Entrajve e da lì për ël còl ëd le Fnestre . Për costa stra, a scriv ël Nalin, a l’era passaje na part ëd l’esèrcit dël Papa Gregorio XI, comandà dal sò frel Cont ëd Belfòrt, për giontésse al Duca ’d Savòja, an la Lega contra Galeazzo, Duca ’d Milan (Anal. Cun. anno 1372). Pì dëscòst dal còl, a-i é la cesa dla Madòna dle Finestre.
(continua..)
Driano ’d Caval
- ↑ (un mij piemontèis = mt. 2470)