Adriano Cavallo/Na gran fomna
Na gran fomna modifiché
...«As ciamava Maria, e da mandija a vivìa con ij sò da le part ëd Vilaneuva dël Mondvì. Chila a l’era nà ’nt ël lontan milaeutsentenovanteses. A l’era giusta finìa la «granda guèra» e ’l destin a l’ha vorsù che a la «Fera dla Madòna ’d Vì» a l’avèjssa cognossù Giusep, ëd chèich agn pì vej.
Sto sì a l’era giusta rivà da soldà, da col masacro maléfich... e alora còs fé? Dòp ëd na guèra afrosa, l’ùnich armedi a l’era col d’arcostruì e për doi giovo, còs a-i era ’d mej che buté su famija e deje l’andi a na ciossà ’d masnà, coma ij temp a ciamavo... Parèj Maria a l’é artrovasse da un di a l’àutr ant na famija patriarcal. Pensé un pòch, an sta famija, quand ch’a j’ero tuti riunì, a j’ero la blëssa ’d vintedoi përsone fra: cé, mare granda, barba, magne, cugnà, fieuj, anvod e cusin..ansoma, pròpi na bela nià.
Sta famija a fasìa andé diversi tòch ëd tèra, sbardassà tut d’antorn a San Bias ëd Mondvì. Doi «giornà» (mësura agraria ch’a val 3.810 mq.) al «Fontanon», tre giornà a-j «Murass», sinch giornà da pé dla cassin-a «Fëschéa» oltre a na desen-a arlongh ij geron ëd Pes e ..via fòrt.
Maria, ant ij prim temp a l’era sentusse spaisà a intré ant na famija bondosa për parèj, ma peui, con lë spìrit ëd sacrifissi ch’a j’ero dotà le fomne ’d campagna ’d na vira, a l’era adatasse. Sta-sì a l’avìa n’ardiman da tnì pé e fé scionfa a j’òmo pì ardì, parèj da sùbit a l’avìa otnù gran fiusa da part ëd cé e particolarment da «mare granda», a l’era chila ch’a «portava le braje» coma ch’as dis nèh.
I seve ben coma ch’a l’é la vita, (e coma ch’a l’era) e Maria, da sì an pòch, a l’é stàita gravia. Na vira as përdìa pa temp a «programé» l’ariv dij matòtin, quand Nosngor a-j mandava, a ventava pijeje e parèj, ël prim a nasse, a l’é stàit Bastianin peui, a féla curta, minca doi agn apopré, a son rivaje: Natalin-a, Gepin, Angela e Mariucia..e peu a l’han butà ’l «saraj», sarand «la produssion»...
I sërco d’anmaginé coma ch’a podìa mai esse st’èira con jë strop ëd masnà... Oltre ai sò e a d’àutri sinch anvod, a-i na j’era anco an bel ëstrop ëd le famije dj’avzin... ansoma squasi un cit pais ant ël pais.
Peui, vist che la roa a vira e as fërma mai, ij vej, un dòp l’àutr a son andasne e la famija, coma ch’a càpita, a l’é spartisse, dësblasse... Giusep e Maria, ëd prim achit, a son sentusse spaisà ma ij travaj, ch’a mancavo pa, a l’han faje sté ben ardì... mentre ij fieuj a chërsìo arbiciolù e digordì... Ma ij temp, purtròp, a stasìo pijand na marì piega, a s’avzinava sgiajosa la «sconda guèra mondial» e për sta famija, a sarìo rivà, ben ben prest, dolor e deuj e Maria a l’avrìa dovù seufre dëspartìe motobin dolorose e magonante, con dificoltà minca vòta pì gravose.
Bastianin, ël fieul pì vej, a l’era stàit anrolà ’nt ij Alpin dël Batajon Seva e sùbit mandà sël Front Grech-Albanèis. Ansilì a l’avìa vist ël diav e l’impicà quand ch’a l’era rivaje l’ofensìva dij Grech, ma lo lì, a bastava pa ’nco: sò pare,Giusep, da bòt an blan a l’era vnù malavi e sta maladìa, da lì a chèich mèis, a l’avrìa portalo al sementeri. Bastianin, bonomèt, a l’era giusta arivà a ca «an licensa» për vëdde sotré sò pare. A j’ero anco gnanca suvasse j’euj da lë lerme, quand sùbit a l’é rivaje l’ordin ëd parte con sò Batajon për ël Dòn, për cola malfamosa e dësgrassià «Campagna ’d Russia».
Chèidun, ch’as n’antendìa,vist coma ch’a l’era la situassion dël nòst «Pais», a l’avìa sconsilialo ’d parte, ma o pò pòp chiel a l’ha pa vorsù deje da ment e tëstard pes d’un mul, a l’é partì l’istess, ëdcò për nen carié ij sò ’d fastudi che anlora a j’ero pitòst «savurì ». Parèj, bonomass, a vintedoi agn, a l’ha lassaje la ghirba ’nt la stëppa giassà dël Dòn, ansema a la pì gran part ëd la cambrada dla gloriosa «Division Alpin-a Cuneense»... an onor ëd «la patria» e assident divers.
As peul anmaginé sta pòvra Maria, an che stàt a sarà sentusse... vidoa a quaranteses agn, con ël fieul pì vej, dàit «për dëspers», lengage «nassional-burocratich» për dì e nen dì, ch’a l’era mòrt; con un grev badò ’d na famija carià sle spale. Fé andé anas ël ciabòt, e con doi «magne» malandàite, penseje a le bestie, a-j bocin da vende, sempe che «chèidun » a-i penséissa nen a... «preleveje » con s’un bijèt ëscrit: «pagheremo ».., (iv lasso a vojàutri anmaginé chi ch’a fuisso sti... galantòm), a lauré ij camp a temp e ora... e... ùnica consolassion, se i podoma dì parèj, a l’era a la sèira, prima ’d cogesse, ëd ciamé a Nosgnor, ch’a l’avèjssa faje artorné, san e salv, sò Bastianin... ma purtròp sto fieul a l’é mai pì tornà...
Un pò ’d soliev e corage a podìa avèjlo da Gepin, ma ’dcò chiel «sota leva», e su Angela e Mariucia, an pò ’d pì che masnà. Oltre a lò, a l’era dovusse carié n’àutr gròss badò. Magara ant un moment diferent a sarìa stàit findi piasos, anvece... As tratava dla prima anvodin-a: Ritocia, fija ’d Natalin-a.
A sta mìra sì, i son obligà a parlé ’d n’àutra realtà dla vita grama dle fomne ’d campagna, ma gropà sempe a Maria, cola ’d Natalin-a, soa fija. Sta sì, fornìa con la stessa scòrsa dla mare, a l’era andàita sposa a Peto, un fieul ch’a stasìa al «Cabanon », na gròssa cassin-a al confin con Margarita, ant na famijia campagnin-a con sinch òmo: Ël pare Giaco e quatr fieuj, na seure e na cugnà. Pensè un pò, Giaco a l’era stàit vido quand che la pì ciòta a l’avìa mach doi agn. Sol con sinch matòt da anlevé... costa a l’é n’àutra tremenda realtà dla vita ’d na vòta... ma antifìo a më smija gnanca possìbil n’afé parèj... epura a capitava pitòst soens.
Ëdcò lì, la guèra a l’era pijasne tre dij quatr frej, tuti sota la naja a fé «carn da canon», coma ch’as disìa. A ca, a l’era rëstaje mach ël pì giovo, Gepe, mentre Tòni, Peto e Giacolin, tuti ant ij Alpin e tuti ant ël Batajon Seva a j’ero spatarà chi da sì e chi da là, an sij vari front. Parèj la cassin-a ’d sinquanta e passa giornà, a dovìo mandela anans Gepe ’d vint agn, Natalin-a, con le cugnà Néta e Madlinin.
Giaco, ël pare, a l’era già anans con j’agn e carià ’d magagne, për tant a fasìa mach pì lòn ch’a podìa. E sì as ved tuta l’importansa insostituìbil ëd le fomne ’d campagna.. Ël di ch’a l’é naje Ritucia, sò pare as trovava ricoverà a l’ospidal militar ëd Bològna përché sël front Albanèis, a l’avìa avù j’artèj dij pé congelà për lò, a l’han dovùje tajej-je. Se Dio veul, a fòrsa ’d fé,a l’avìo mandalo a ca an «convalessensa» , mentre la fiëtta a l’avìa tre meis e a Peto, a l’era andàje dël bel e dël bon për podèjla aceté coma «soa fija». Bonòm, quand ch’a l’era partì për ël front, a savìa pa ’nco che Natalina a «spetava»... tragedia su tragedia, a j’ero j’ingredient ch’a fasìo fòrta e gorëgna la gent ëd na vòta...
Ma tornoma a Maria. A sta pòvra fomna, ’nco carià «ëd lass-me sté», a l’é rivaje n’àutra savatà sensa sens an sla gheuba. A n’avìa pa ’nco basta «dël destin bastard» (parèj a disìa chila)». Ant l’invern dël quarantetre, j’invasor Tedesch, giutà da ij sò tirapé Republichin, a l’avìo fàit un «rastrelament» ant le campagne ’nt ij’anviron ëd San Bias, a l’arsërca ’d «disertor e renitent a la leva» e parèj Gepin, l’ùnich òmo dla ca, a l’era finì drit e filà ’nt la trubia. Ant ël maleur a l’era ’nco andaje bin, a l’han mach «falo përzoné» e nen passà a lë siass, coma ch’a dis chiel. Parèj, carià ’s’na tradòta e sarà andrinta a ’d car-bestiam, gnanca se a fùsso stàite ’d bestie, a l’é finì a travajé ant ij camp ëd concentrament alman ai confin con la Polònia. Për boneur, ringrassiand chèich Sant dël Paradis, a j’era riessù a porté a ca la plassa bin, bin mal ridòt. Dòp d’àutre traversìe a l’era artornà a San Bias, a la fin dël quarantesinch. A l’era partì, fòrt coma un tòr e pèisava na stantena ’d chilo, a l’é artornasne splufrì da fé sgiaj e pèisava mach pì sinquanta chilo, contand ij poj e tut la resta.
A sta mira, iv ciamo scusa se i seurto n’àtim fòra da la carzà, ma ’n cost moment ch’i scrivo ste doi righe, për mi magonante, i peuss nen féne a meno ’d pensé a Gepin. Chiel, a l’é ricoverà a l’ospidal Carle ’d Coni, onda a sta «combatend» fòrse l’ùltima bataja’d soa vita, contra sta maladìa «eredità» dai «soasì» tratament arseivù ant ij «laghè» dij Tudèr, ma ij risarciment? Gnanca a parléne... fòrse... quand sti «veri eròi» a saran tuti mòrt... magara as na parlerà, magara nèh ...
Maria ’nt ël fratemp a l’avìa vist le pen-e dl’infern. Sola solëtta, a tocava a chila mandé anans la baraca. La prima alvesse e l’ùltima a cogesse. Anans cha fèissa di a l’era sempe ’n pé, pieuva o sol, istà o invern... për lacé le bestie a stala, a monze, a parié colassion për sti matòt ma, nonostant tut sto travaj, bin da ràir a arnunsìava d’andé a «mëssa prima» a ciamé agiùt a Nosgnor. Tutun ’l travaj a l’era pa tut lì... a ventava angiové ij beu për andé a lauré, sëmné, fé ij fen e via fòrt. E peui col gravos travaj ch’a l’era l’alevament dij bigat, a sbrolé la feuja dij moré da dèje a mangé, dëscoconé, e se l’anada andasìa bin ,a l’era un gròs afé , dësnò se ij bigat a-j pijavo ’l «marin bianch», ciao bale! A andasìa tut a ramengo. Peui a j’era da tajé le messon, gran e sèil, sensa conté ch’a ventava ’ndé a bagné ij camp, sia ’d di che dë neut, vist che ste pesse ’d tèra a j’ero spatarà e dëscòste da un tòch a l’àutr. Minca quìndes di a ventava fé ’l pan e peui andé a cheuje ij faseuj ant le melie, sfojeje e sponteje, dëstaché le pane e ramangheje sota a la pantalera e dòp sin-a (as fà për dì nèh..) a ventava setesse tuti d’antorn al gròss baron ëd pane, dësfojeje, massoleje, gropeje e la matin dòp pendje al ciafar. Tut sòn a tocava a Maria. Giache la famija a sërcava pro ’d déje na bon-a man, ma a fasìo lòn ch’a podìo (alora as parlava pa ’d ferie e ’d dirit, prima ’d tut a-i vnìo ij dover nèh, dësmentiomlo mai sossì).
Àora, a pensèje a Maria, a-i é da riflëte pa pòch. Ma coma diav a l’avrà podù soporté tute ste dësgrassie e sti maleur un da pé ’d l’àutr... na fomna sola ch’a savìa a mala pen-a fé soa firma, e fé dij cont...? Iv lo diso sùbit: mach con na Gran Fé.
A l’ha contamla vaire vòte cola vita satìa ’d minca sòrt ëd sagrin, pior, lerme e magon. Quand as sentìa dëspërsa, sfinìa, disperà, a tòch.. l’ùnica soa fòrsa a l’era cola ’d rivolgisse a Nosgnor e a la Madòna ’d Vì, dòp a s’arpiava con ardiman «a porté soa Cros» coma ch’a disìa sempe chila.
Finìa la guèra, për Maria, se pur con ël cheur gonfi ’d magon për le tròpe traversìe passà, a l’ha continuà sempe a pensè a coma fé a mandé anans la baraca. Gepin, fratant a l’era arpijasse, e dòp chèich meis, a l’era mariasse con Lussìa, na gran brava fomna, onesta, travajosa e piena d’ardiman (e a l’é anco parèj àora) . Sta-sì, a l’ha avù ses bele masnà e për anlevéje tuti, a l’ha daje na gròssa man, coma sempe Maria, àora për tuti :«nòna Maria». Gepin a l’era dventà cap famija, ma për le decison amportante e dlicà da pijé, a ventava che a-i fùssa cò’ la vos ëd nòna Maria,. A l’ha mai vorsù rinunsié a sta «prerogativa» e coma ch’a disìa: Tut lòn ch’as fà, a venta félo për sti fanciòt. Nosgnor a l’ha mandane su cost mond për lò fé, nen për noe, ch’i contoma men che ’l doi da piche.
Ant j’ùltim temp, quand la salute a l’avìa bandonala, obligand-la a sté anciovà ant un let, con la ment lucida, a vosìa sempe anteressesse dle facende ’d ca e, se chèidun a-j disìa dë stesne tranquila e nen penseje, a-j rëspondìa: Im na stareu tranquila col di che Nosgnor a sarà vnume a pijé, ma, findi anlora, mia part i deuvo continué a féla... a valo ben?
Sta «Gran fomna», a l’é andasne da sto mond a la bela età d’otanteut agn, consumà dal travaj e daj tròpi magon avù.. lassand n’arcòrd ch’as podrà mai dësmentié..mai e peui mai!
A son coste le «figure ’d fomne campagnine» che l’han contribuì a fé Granda sta «Siviltà» che al di d’ancheuj chèidun a vorìa ch’as dësmentiéissa, con la scusa che na vòta a-i era tròpa ignoransa...a sarà pro parèj, ma ’d sicur a-i era tant ëd pì d’onestà e sens dël dover... sens’àutr meno ’d drit...ma a sta manera a l’é fasse lòn che àora as vorìa dësblé!