Adriano Cavallo/Adieu Barba Mérican
Adieu Barba Mérican modifiché
I veuj parlé dl’emigrassion, cola dij nòsti piemontèis ëd la fin ëd l’Eutsent e l’inissi dël Neuvsent vers la lontan-a e misteriosa Mérica, onda a smijava che bastèissa aussé na ròca e va là, sota a j’era òr a pignà, mach da pijé....bò giache! Ma ant l’istess temp i veuj ëdcò parlé dij parent che lassavo an cost nòst Piemont strivassà, con le lerme dle mare, dij pare, ëd le spose, dij fieuj, dij frej e via fòrt.
ADIEU BARBA MÉRICAN!
... A corìa l’agn milaneuvsenteóndes... a Coni, a-i era na famija che findi a chèich agn prima, a podìa consideresse «sgnora quasi borghèisa» për col temp là. Ma, dòp ëd la famosa o mal-famosa «unificassion dl’Italia» ( scond da che banda as varda la facenda...), j’afé dë sta famija a j’ero andàit a fesse benedì... a carte quaranteut, visadì «an boleta».
Ël pare Giusèp, un vajant cap-mèistr, a l’avìa travajà «për ël Rè» (coma ch’as disìa anlora) con ij sò ovrié (ch’a j’ero pitòst bondos) a fé ’l pont ëd la ferovìa, comprèis ël terapien, findi a la stassion veja o «stassion Gess», pòch dëscòst dal Santuari dla Madòna dla Riva. Ma purtròp ël Rè, a l’avìa «pa mandà la paga», dòp d’avèj sblagassà an sla pel dij pòver diav, a l’avìa pa pì j’arzan për paghé sti travaj (mach për j’àutri nèh..nen për ij sò spòrch piasì..) e parèj Giusèp, an pòch për vòta, a l’era mangiasse tut, për giuté e nen lassé a la fam ij sò ovrié, përparèj a l’era restasne con le braje ’n fond dël cul.
Tajand curt, ël fieul pì vej, Berto, con soa fomna Ghitin e la fijëtta Iucia (Maria) ëd n’ann, a l’avìa pijà na magonanta decision... ëd lassé pare, mare e ij doi frej, Manuel e Livio, e parte vers la «scognossùa Mérica». A gnente a j’ero servùe le lerme ’d disperassion versà da soa mare Catlinin e da sò pare. Antramentre che ij doi frej a j’ero fòra ’d ca, Manuel soldà an cavalerìa a Ravena, e Livio a l’era fërmasse a travajé al pòrt ëd Savon-a, onda da sì chèich agn a l’avrìa peui lassaje la pel për ël tétano, anlora invarìbil.
Parèj Berto con soa famijòla, dòp d’avèj pijà ’l treno, a l’era rivasne a Génoa. Ma na bruta sorprèisa a lo spetava ansilì. Al pòrt, al moment d’ambarchesse, «j’autorità» a l’avìo trovaje un bordel ëd rìnfole... sël passapòrt ëd la fijëtta, a-i mancava un tìmber dij Carabigné ’d Coni. Parèj a son dovusse fërmé chèich di a speté sto «benedèt telegrama» ëd conferma da Coni. ( Pa për gnente ch’a j’era un dit: i l’hai mandaje ’n telegrama s’na carëtta...)
Na bela matin Berto, për fé passé ’l temp, a l’era andàit a fé quatr pass con la famija vers ël pòrt, onda dij bastiment a stasìo ambarcand longhe filonghere ’d soldà, bardà pes che d’aso. Berto a l’era avsinasse a la «passerela» për vëdde se për cas a-i fussa cheidun ëd soa conossensa, quand ch’a l’é sentusse ambranché për un brass da për daré e na vos famijar ch’a-j disìa: «Ma ti Berto, as peul savèisse lòn ch’it fase ambelessì?»
Berto, pijà a la sprovista, as virava andrera e a l’era restà sagnà, a l’era gnente meno che sò frel Manuel, vestì da soldà , bin fardlà con tut sò armamentari. Sti doi frej, a son beicasse un momentin ant j’euj e peui a son ambrassasse s-ciass ës-ciass e a son restà për parèj un bel moment sensa parlé. Peui Manuel a l’ha ambrassà soa cugnà Ghitin ch’a tnìa an brass la fijëtta Iucia e... vist che Berto a-j disìa gnente a l’avìa ciamaje: «Alora Berto, it veule spiegheme lòn ch’a veul dì tut sossì?» E Berto decis: «Mè car Manuel, i l’hai pòch da spieghete, i soma ’d partensa për la Mérica; i speroma che ansilì, con un pòch ëd boneur e travajand coma ’d sassin, ëd podèj tireme su le braje... e a-i é mach da speré ’d pì nen trové gnune “sansùe ’d Rè” , ch’at mangio findi le braje ch’it l’has ant ël cul, coma ch’a l’é capitane a nòsta famija»
Manuel, a l’avìa pa lassalo finì e a l’avìa rësponduje: «Berto..ti ’t ses vnù mat da gropé, e, it pense pa ai magon ch’a-j das a nòsta mare e a nòst pare, con tut lòn ch’a l’han fàit për noi? E mi e Livio, i soma fòrse ij tò can? Oltre pì, it l’avrìe avù ’l corpèt, ëd gnanca salutene, findi cont ij soma o nò ij tò frej..e ti Ghitin, gioradisna ....it ses pa stàita bona ’d fërmé sta testa mata?»
Ma Berto, sërcand dë scaudesse pa tròp ëdcò chiel, a-j fasìa an rispòsta: «Sta brav Manuel e... sërca ’d capì, mi i l’hai pa ditlo për nen fete sté sagrinà... ma ti pitòst, còs it fase ambelessì tut bardà parèj, onda at mando àora ste “teste viròire” dij tò caporion?»
Manuel con un mes soris a-j fasìa ’d rimanda: «Giache, giache.. as ved pròpi che bon sangh a së smentiss pa..., mi i faso nì pì e nì meno coma ch’it fas ti, për nen ësburdive pì che tant, i l’hai dive gnente... i l’avrìo peui favlo savèj mach quand ch’i sarìo arivà a destinassion...»
E Berto: «A destinassion? Ma ’d che destinassion it parle?»
Manuel, con la fijëttina an brass, a-j disìa: «Oh... i andoma mach fin-a lì... an Libia, an fé guèra a-j «Beduin»... smenda parèj a l’han dine nèh»
Berto a sente n’afé parèj, a l’avìa cambià color, dventand bianch ansirà e Ghitin con le man an testa a disìa mach pì: «Òh Maria Santa...Maria Santa ch’as giusfenda da n’àutr maleur parèj, i soma torna an guèra...» e giù a pioré. Berto, arpijasse na frisa, a ambrancava Manuel për lë spale e beicandlo ’nt j’euj a-j disìa: «Quìndes di fa, ti it j’ere a ca ’n licensa e it l’has dit gnente a gnun...» e Manuel: «Ma car Berto, coma ch’i fasìo a ditlo se i lo savìo gnanca mi. Nòst Comand a l’ha mach dinlo doi di fa, giusta ’l temp ëd parié chël pòch ëd bagage, olié për dabin fusil, siàbola e lansa (chiel a j’era ant ij «lansé d’Osta») e lustré ancor na vira mè caval «Gabo» e vardme-sì, pront a serve col Rè che ti ’t l’has tant an ghignon...ma con tut sòn, a l’é nen che mi i sìo volontari nèh...tutun la «patria» a ciama e cheidun a venta bin ch’a vada...»
Berto a lo lassava pa finì e a-j fasìa ’d rimanda: «Va va folaton... it fèisse furb na bona vòta, a sarìa già ora, va va... vate a fete copé daj Turch për ste teste càude... che gòj ch’a sarìa nèh?... përchè a van nen lor a fé j’eròj, anvece ’d mandé ij pòver diav a chërpé për tant che «lor signori» a peusso desse ’d sagna an sla pel dij dësgrassià. A nòsta famija, a l’han ancor nen combinane bastansa?» Manuel, sërcand ëd nen ëscaudesse pì che tant, a-j rëspondìa: «Sent Berto, scotme, piantomla lì, che a l’é nen l’ora nì ’l moment ëd dëscute su sto argoment... tant i lo sai cole ch’a son toe idèje...»
Peui, pijasse ’n brass Iucia a sërcava ’d deje chèich basin, ma sta pì ciòta as tirava andaré, a l’avìa na pàu santa dij barbisin ëd Manuel ch’a pognavo pes dij bòsso.
A l’era pròpi bel col quadrèt familiar ma... a l’é durà pòch... n’ordin «perentòri» dël sërgent magior a l’ha ciamà Manuel a torné ant «ij rangh». Sti doi frej a son ancor campasse n’ùltim ësguard con j’euj lucid e a son ambrassasse sensa banfé e con doi manà sle spale a son disse: «Adieu... Adieu e bona fortuna!» ma, a lo savìo pa ancor ch’a sarìa stàita l’ùltima vira ch’a sarìo ancontrasse..mentre Ghitin, piorand disperà, a tirava fòra j’ùltime lerme ch’a j’ero restaje.
Parèj: Berto, Ghitin e Iuci a son partì vers la Mérica...a San Francisco an Califòrnia e Manuel vers sò destin dur e magonant... a Misurata, ant ël desert a fesse rustì le servele a corje daré ai beduin. Manuel, con ij sò somà, a l’é anlandiasse su për la passerela dla nav virand lë sguard vers cola cita famija ’dcò chila anlandià vers un destin scognossù.
... Da lì doi ore ’l piròscafo ’d Manuel a pijava ’l mar vers «Tripoli, bel suol d’amor...» con un longh son ëd sirena e con na fumajera da gavé ’l fià, mentre Berto, Ghitin e Iuci a lo salutavo con le man... con ij cheur crasà dal magon.
Ël di apress, finalment, la famija ’d Berto as ambarcava an sla nav con diression «Mérica dël Nòrd» e da lì con treno, batej, e carton, dòp ëd quarantesinch di, a son rivasne finalment a San Francisco an Califòrnia. Ansilì, a l’han trovà un mond neuv, gent neuva, lengage scognossù, teritòri sperdù e sërvaj ch’a së sperdìo a l’orisont, a j’era tut da fé e da arfé. San Francisco, a l’era stàita mesa dëstruta dal taramòt ëd cheich agn prima, për tant Berto a l’avìa pa butaje tant a trové sùbit sò travaj. Giache, ëd prim achit a j’ero stàit temp dur, sta famija a j’era adatasse ’d vive ’nt na scapita ’d bòsch, ma Berto, ch’a l’era un valid cap-mèistr con un bordel d’esperiensa sle spale, a l’era argauciasse le manie e sùbit trovà fiusa da un gròss impresari, un Piemontèis ëdcò chiel, un «mandreugn» ch’a vnisìa da Tortona e parèj, travajand da la primalba al tramont, festa e mincadì, a l’avìa pa tardà a «tiresse su le braje».
Dòp ëd chèich mèis a l’avìa scrit a ca a sò pare e mare disandje dë sté tranquij che le còse a ’ndasìo a «breu ’d pola» e për fé vëdde che a contava pa ’d cuche a l’avìa findi butaje ’nt la litra «bin vint vërdon» (dòlari)... ma tut lò però a bastava pa a fé pianté lì ’d pioré soa mare për sto magonant dëstach da Berto, Ghitin e Iucia; con Manuel an guèra sensa avèj gnune neuve e Livio ’dcò chiel carià «ëd lassme sté». Sta situassion a l’avìa crasala d’àutut e da lì a chèich mèis, Nosgnor a l’é pijasla, lassand Giusèp a magoné, dòp ch’a l’é trovasse, da un di a l’àutr, sol, con ij fieuj sbardà për ël mond, sensa avèj gnun confòrt... pes d’un can...
A passavo ij mèis, a passavo j’agn e Berto a podìa pròpi dì che a l’avìa trovà la Mérica. Da San Francisco a l’era tramudasse a Sacramento e l’avìa butà su na soa «impresa»; a l’era fasse na gran bela ca e minca tant a scrivìa a sò frel Manuel, cissandlo ’d lassé «sta pòvra tèra piemontèisa» e d’andé giù da chiel ch’a lo spetava con ij brass duvert. Tuti e doi ansema a l’avrìo fàit gròsse còse, ma Manuel a l’era pa ’d soa idèja e parèj, tant për cambié «la patria» a l’ha torna ciamalo a «fé sò dover» e giù d’àutri quatr agn ant le trincee dël Carso a pisté sangh, fraugna pis e d’àutr an onor ëd... a l’é mej ch’i lasso perde.
Ant ël fratemp, sò frel Livio, për na sgrafignada nen curà, a l’era stàit ciapà dal tétano e dòp n’agonìa dsumana a l’era andasne, sol coma un can ant l’ospidal ëd Savon-a.
Manuel, finìa la «grande guerra», a l’era tornasne finalment a ca, giusta an temp për dé l’ùltim salut a sò pare Giusèp. Al moment ëd lassé sto mond, a Manuel, l’ùnich ch’a l’era restaje ’d tuta la famija, a l’avìa dije: «Car fieul, it lasso sol a magoné sla fin ch’a l’ha fàit nòsta famija, as ved che Nosgnor a l’ha vorsù parèj... Mi i l’hai pì gnente da lasseve nì a ti nì a Berto... l’ùnica còsa ch’i peuss ancor lasseve a son... quatr sòld d’onestà. I veuj mach arcomandeme che se për cas ant la vita iv trovèisse, coma i son trovame mi, d’avèj d’arzan da pijé da cheidun, pitòst d’andé da j’avocat, lassé perde tut e a chi av deuv ëd sòld, pagheje ancor na marenda sinòira ch’i sareve sempe an vantage...e n’ùltima còsa... arcòrd-te Manuel che ’nt la vita it podras trovete ’nt ij moment doloros che marcran piche ... arendete mai e arcòrd-te nèh.. che n’òm a deuv esse n’òm e nen na frasca ch’as piega scond ’ma tira ’l vent e le sole còse ch’a conta a son: l’onestà, la serietà, l’onor e la dignità compagnà dal timor ëd Dé, tuta la resta a conta men che un sòld forà...», da lì un pòch a l’avìa sarà j’euj... për sempe. Costi a j’ero j’òmo ëd na vira...
Tornoma a Berto ’n Mérica... A l’avrìa mai chërduje ch’a l’avrìa pròpi trovà la Mérica coma ch’as dis, anvece a l’era pròpi parèj... j’afé a ’ndasìo a maravija. Iucia, che ant ël fratemp a l’avìa «americanisà» sò nòm an Mary, a j’era fasse na bela mandija e a comensava a viroje-je d’antorn ël
fieul ëd sò amis «mandreugn», che dòp ëd chèich mèis a sarìa dventà sò spos. Ma nen sempe le còse a van coma ch’a dovrìo... An Mérica as avsinava ’l temp ëd la mal-famosa «crisi econòmica”» dël vinteneuv, crisi che a l’avìa portà un gran patatrach finansiari, butand jë Stat Unì an ginojon e parèj ant la trubia a l’é ’dcò finìe Berto e soa famija. Tut lòn ch’a l’era vagnasse travajand coma un sassin a l’é andasne a carte quaranteut e da lì a chèich mèis a l’é tornà con le braje an fond al cul... (coma ch’a disìa chiel..). Còs fé? a l’avìa torna tacà dal pian dij babi, coma quandi ch’a j’era arivà ansilì. Për boneur che sta crisi a l’é pa durà tròp e parèj an sto pais, dòp ëd chèich agn, le còse a son torna a viré a tut andé e Berto, ch’a l’era un piemontèis dai rognon dur, dòp ëd col ravage, a l’ha pa butaje tant a arpijesse e travajand a mòda veja, visadì coma un borich, da lì a chèich agn a l’era arfasse d’àutut. Però, se a Berto le còse a-j andasìo torna «a breu ’d pola», a Manuel nopà... a ’ndasìo tut a l’invers. A smijava squasi che lòn ch’a l’avìa profetisaje sò pare al moment d’andesne a stèisso capitand una dòp l’àutra. Deul e dolor a j’ero presentasse ’n soa famija coma na longa chèjna dolorosa...ch’a l’é mej nen parlene.
Sti doi frej mincatant a së scrivìo longhe litre e Berto, continuava a cissé Manuel ëd lassé Coni e andé lagiù da chiel, ma Manuel, testard pes d’un mul, a vorìa pa savèjne. La mala-sòrt a continuava a perseguitelo, findi che un bel di, convinciusse che chèich maledission a fusso la càusa dle soe dësgrassie a l’avìa decidù dë scoté sò frel. Parèj, d’un bòt an blan, a l’avìa vendù la ca e tut lòn ch’a l’avìa, licensiasse da sò travaj, con le lerme ant j’euj e con ël magon ant ël cheur a l’avìa lassà Coni, diret al pòrt ëd Génoa con soe doe fijëtte, j’ùniche richësse ch’a l’ero restaje dla soa famija. Belavans as ved che ’l destin a l’era pa d’acòrde, rivà al pòrt, a dasìa nen tas d’ambarchesse as la nav, ma la «patria» (sempe chila) n’àutra vòta a l’ha fregalo...( andé un pòch a savèj se sta vira a l’avrà fàit bin o vàire..). Na disposission espress, impartìa dal Duce, a l’avìa proibì l’espàtrio dj’italian vers jë Stat Unì. Për tant Manuel, che a savìa pa pì a che Sant arcomandesse, con soe doe matotin-e a l’era artornasne ’ma un can bastonà a Coni con le pive ant ël sach...pì disperà che na cossa, ma ’dcò chiel a j’era un piemontèis con ij rognon dur e con testardarìa a l’avìa arpijà a batse contra sti «mulin a vent» ëd la mala-sòrt. Parèj ij doi frej che a chërdìo d’artrovesse a l’han dovù rassegnesse mentre a s’avsinava spaventosa l’ùltima tremenda guèra mondial. Për oltre sinch agn, ij doi frej a son pì sentusse; a së scrivìo pro ’d litre, ma gnune a rivavo a destinassion. Finìa la guèra con ij Merican vincitor e noi Italian bastonà, la còsa a l’avìa lassà ’l segn fra ij doi frej. Un di a-i riva un «pach vestiari coma agiut da part dij vincitor», ma për Manuel lo-lì a l’era stàit nì pì nì meno che na foëttà sël muso e a l’avìa scrivuje na litra afoà a sò frel. Manuel a l’avìa rinfaciaje ëd brut che noi sì, se pura a «tòch con patate», i l’avìo pa damanca dla «carità» da part ëd coj ch’a l’avìo butà a fer e feu nòst pais con la scusa dla «libertà». Parèj, arbëccasse da bin, a son stàit vàire agn sensa pì scrivse. A l’avìa peui rangià la frità l’anvoda Mary che un bel di, a l’avìa faje na bela sorprèisa; sensa dì gnente a gnun a l’ha mach fàit che vnì a Coni a trové sò barba Manuel e soa famija. I peule anmaginé Manuel, a l’avìa vistla parte ’nt ël lontan «óndes», quand che st’anvoda a l’avia pena n’ann, e àora ’s la vëdìa lì dë ’dnans già nòna. Sorprèisa dle sorprèise..i l’avìa vist Manuel, mè pare, con bondose lerme ch’a jë sghijavo giù a bagneje ij barbisin. Va un pòch a savèj se për contentëssa.o për l’emossion.
A la finitiva ij doi frej a l’avìo arpijà a scrivse butand na pera ’nsima a col rancor sensa sens, ma a son mai pì ancontrasse e da lì a chèich agn, un dòp l’àutr, a son andasne, portand ant la tomba, va a savèj che ’d ringret magonant e scognossù ansema a j’arcòrd d’un temp leugn e giumai përdù. Ma tut sòn a fà part ëd la vita e, purtròp, a venta pijela coma ch’a ven, con ij sò tròpi magon, e traversìe pì o meno baravantane e misteriose, con ij ràir moment ëd gòj e serenità. Parèj a l’era na vira, ma i soma sicur ch’a sia nen parèj ëdcò al di d’ancheuj? A fà pa damanca d’esse d’andvin për capì ’ma l’é la facenda, a basta vardesse d’antorn e... a l’é tut dit!
Driano ’d Caval